تبیین مؤلفه‌های کیفی نور در معماری فضاهای زیرزمینی جهت ارتقاء مطلوبیت فضا (مورد پژوهی ایستگاههای مترو)

استاد راهنمای رساله دکتری : دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

عنوان اولیه :

تبیین مؤلفه‌های کیفی نور در معماری فضاهای زیرزمینی جهت ارتقاء حس تعلق مکان

عنوان مصوب :

تبیین مؤلفه‌های کیفی نور در معماری فضاهای زیرزمینی جهت ارتقاء مطلوبیت فضا (مورد پژوهی ایستگاههای مترو)

جلسه دفاعیه طرح تحقیق ( پرپوزال ) رساله دکتری معماری دانشگاه ازاد اسلامی تهران شمال

5 مرداد  1401

 

استاد راهنمای اول:

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

استاد راهنمای دوم:

دکتر فاطمه مهدی زاده سراج

استاد مشاور:

دکتر سعید پیری

داور داخلی و مدیر جلسه:

خانم دکتر مهناز محمودی زرندی

داور بیرونی:

خانم دکتر محتشم امیری

دکتر احمد میرزا کوچک خوشنویس 

دانشجو :

مهندس سید احمد مهدی نیا

تعدادبا توجه به اضافه شدن مورد پژوهی در عنوان رساله ؛ بیان مساله و اهداف و سوالات و.... اصلاح خواهد شد .

بخش هایی از طرح تحقیق در زیر ارایه شده است :

الف- عنوان تحقیق

1- عنوان به زبان فارسی:

تبیین مؤلفه‌های کیفی نور در معماری فضاهای زیرزمینی جهت ارتقاء حس تعلق مکان

2- عنوان به زبان انگلیسی:

Explain the qualitative components of light in the architecture of underground spaces to enhance the sense of place

 

ب – تعداد واحد پایان‏نامه: 18

 

ج- بیان مسأله اساسی تحقیق به‌طورکلی (شامل تشریح مسأله و معرفی آن، بیان جنبه‏های مجهول و مبهم، بیان متغیرهای مربوطه و منظور از تحقیق):

با افزایش جمعیت در مناطق شهری، مشکل کمبود فضا و گرانی زمین در شهرها بیشتر نمایان می‌شود. بنابراین، توسعه فضای زیرزمینی به‌طور فزاینده‌ای به‌عنوان یک راه‌حل مناسب موردتوجه قرار گرفته است. جنبه‌های اجتماعی، مانند رفتار اجتماعی و نگرش نسبت به فضاهای زیرزمینی می‌تواند به‌عنوان تسهیل‌کننده و یا بازدارنده در پذیرش فضاهای زیرزمینی عمل کند (Hee Lee et al, 2016: 135).

مشکلات ناشی از شدت استفاده از سطح زمین و اثرات اقتصادی، عوامل مهمی هستند که مطالعه­ی استفاده از فضاهای زیرسطحی را بالقوه جذاب می­سازند. هنگامی‌که فضای روسطحی به‌طور کامل مورداستفاده قرار می­گیرد، فضای زیرسطحی به‌عنوان یکی از مناطق دارای قابلیت توسعه مطرح می­گردد و امکان اضافه کردن تأسیسات جدید و موردنیاز را بدون آسیب رساندن بیشتر به محیط بالای سطح زمین فراهم می­آورد.

بنابراین با توسعه فضاهای زیرزمینی امکان ایجاد فضاهای متنوع و متفاوت در کاربری­های شهری ایجاد می­شود که با عملکردهای متنوع و چندمنظوره برای شرایط عادی و بحرانی قابلیت­های فراوانی را دارا می‌باشند. امروزه در مقیاس شهری و محلی، استفاده از تأسیسات زیرزمینی به‌منظور تأمین نیازهای پیچیده­ی جامعه­ی امروزی رو به افزایش است، درحالی‌که کیفیت محیط‌زیست را نیز بهبود می­بخشد. برای مثال هم مناطق شهری و هم مناطق روستایی نیازمند سامانه حمل‌ونقل کارا، تأمین خدمات و تأسیسات رفاهی و تفریحی می­باشند.

قرار دهی تأسیسات و ساختمان­ها در زیرزمین روشی نویدبخش است برای کمک به کاهش استفاده از زمین که ناشی از رشد جمعیت و گسترش شهرنشینی در جهان است. اگرچه متوسط تراکم جمعیت در جهان رقم بسیار بزرگی نیست (کارمودی و استرلینگ، 1388: 4). اگرچه در بین متخصصان، ازآنچه فضای زیرزمینی می‌تواند برای مناطق پرجمعیت شهری فراهم کند، تقدیر می‌شود، اما هنوز احساسات اطمینان بخش از سوی مردم وجود ندارد که بیشتر به کیفیت پایین این فضاها مربوط می‌شود. بسیاری از پروژه‌های زیرزمینی مانند مترو، منجر به رضایت کم کاربران شده است. امروزه هنوز شکاف قابل‌توجهی در ارتباط با درک فضای زیرزمینی وجود دارد (Durmisevic, 2002: 145). (Durmisevic، 2002: 145)

استفاده از نور روز در ساختمان ها از لحاظ تامین آسایش بصری، آسایش روانی، رفع نیازهای فیزیولوژی ساکنین و کاهش مصرف انرژی اهمیت بسزایی دارد. به عبارت دیگر تامین روشنایی مطلوب (از نظر ویژگی های کمی و کیفی)، می تواند موجبات افزایش بهره وری، تامین راحتی کار و سلامت کارکنان در یک ساختمان اداری را فراهم کند. متاسفانه توجه به اثرات نور روز و کارایی کمی و کیفی آن در روشنایی مطلوب داخلی، پس از ورود وسائل روشنایی مصنوعی به ساختمان ها و ایجاد روشنایی یکنواخت و به میزان دلخواه، به دست فراموشی سپرده شد. همچنین افزایش کاربرد نور روز در ساختمان‌ها یکی از توصیه‌های بنیادین در مباحث معماری پایدار محسوب می‌شود (مطور، 1390: 1).

نورپردازی درون فضا برآیند تصاویری است که افراد استفاده کننده از آن در خود جای می‌دهند به طوری که هر مخاطبی، تحت تأثیر آن قرار گرفته، فضا را با آن سیمای عمومی شناخته و خاطراتی از آن دارد. اگرچه امروزه تحقیقات پر دامنه‌ای در زمینه‌ی اهمیت نورپردازی و به خصوص نور طبیعی بر انسان صورت گرفته و شواهد انکارناپذیری بر تاثیر مثبت نور و بهره‌مندی از منظر طبیعی بر سلامت، آسایش و بازدهی افراد به دست آمده است، جای تعجب است که چرا همچنان بسیاری از طراحان و معماران در نورپردازی فقط رویت‌پذیری (وضوح) و قابلیت عملکردی (کارآمدی) را مدنظر قرار می‌دهند. به‌علاوه تاثیر مخربی که نورپردازی ناصحیح و یا ترکیب نامناسب آن با رنگ می‌تواند بر روحیات انسان بگذارد کمتر مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. در واقع می توان بیان نمود که بیشتر مطالعات انجام یافته در این زمینه به صورت مطالعه‌ی آزمایشگاهی انجام یافته است. در حالی که در جهان واقعی، با توجه به مجموعه ی فرایندهای گوناگون محیطی و اجتماعی و فرهنگی موثر بر آن، مکانی پیچیده محسوس می‌شود و از اینرو مطالعات آزمایشگاهی در این زمینه، به تنهایی از جامعیت لازم برای پاسخگویی به نیاز برخوردار نیست (شیرویی و میرزاده، 1398: 8).

لذا مسئله پژوهش این است که نورپردازی داخل فضای زیرزمینی از لحاظ ابعاد کمی و کیفی چگونه باشد تا همان حس در فضای بیرون بودن را به افراد بدهد و اگر در طراحی معماری فضاهای زیرزمینی نقش کیفیت نور لحاظ نگردد، اثرات بالقوه منفی که مربوط به ویژگی‌های کالبدی ساختمان‌های زیرزمینی هستند مانند عدم امکان رؤیت بنا از بیرون، فقدان وجود پنجره‌ها، نور و تهویه طبیعی و ... موجب عدم امکان ایجاد تصویر ذهنی واضح و یکتا در اذهان افراد و عدم درک کامل ساختار و چیدمان فضاها در درون بنا و احتمال از دست دادن حس جهت‌یابی در افراد می‌گردد؛ و حتی اگر مشکلات و معضلات ساختاری را برای فضاهای زیرزمینی ایجاد نکند، اما استفاده‌کنندگان نسبت حضور در این فضاها و پذیرش آن واکنش منفی خواهند داشت که در شکل 2 تحلیل شده است.

طراحی معماری فضاهای زیرزمینی با توجه به وضعیت متنوع حاکم بر آن به‌طور خاص انجام می‌شود که لحاظ کردن اهداف طراحی و نیز کیفیات تبیین شده کمک شایانی به بهره‌برداری بهتر آن می‌نماید و از نظر عملکردی نیز مشکلات کمتری گریبان گیر بهره­برداران خواهد شد.

ازاین‌رو این پژوهش بر آن است تا با تبیین نقش کیفیت نور در طراحی معماری فضاهای زیرزمینی، درک طراحان و معماران را از شرایط خاص فضاهای زیرزمینی بزرگ مقیاس مانند متروها نسبت به فضاهای سطحی افزایش داده و راهبردهایی را برای ارتقاء حس تعلق به مکان در این فضاها طی زمان استفاده ارائه دهد.

در این پژوهش نخست شناخت کاملی از فضاهای زیرزمینی، کیفیت معماری و نور، حس مکان و حضورپذیری ارائه می‌شود و پس از استخراج ویژگی‌های نور روز به لحاظ ابعاد کمی و کیفی، کیفیت نور مصنوعی و انتقال نور طبیعی به فضاهای زیرزمینی موردبررسی و تحلیل قرار گرفته و به تبیین مؤلفه‌های کیفی نور در معماری فضاهای زیرزمینی پرداخته می‌شود.

 

شکل 2: تحلیل بیان مسئله

 

 

د - اهمیت و ضرورت انجام تحقیق (شامل اختلاف نظرها و خلاءهای تحقیقاتی موجود، میزان نیاز به موضوع، فواید احتمالی نظری و عملی آن و همچنین مواد، روش و یا فرآیند تحقیقی احتمالاً جدیدی که در این تحقیق مورداستفاده قرار می‏گیرد):

اهمیت:

همان‌طور که می‌دانیم گسترش شهر نیاز به این دارد که فعالیت­های فرهنگی، خدماتی، رفاهی و تسهیلات شهری در مرکز شهر افزایش یابد. از طرفی نیاز به حل مشکل‌ترافیک با افزایش این جمعیت حس می­شود. ازآنجایی‌که مراکز شهری در حالت اولیه بسیار متمرکزند، ساخت‌وساز در زیر زمین می‌تواند بسیاری از عملکردها را دربر گیرد و فشار روی سطح را کم کند و موجب پیشرفت کیفیت زندگی شود (مختاری، زارع و بصیری، 1390: 10).

درحالی‌که جمعیت کره­ی زمین در حال افزایش است و کشورها در جستجوی استانداردهای بهتری برای زندگی می‌باشند، با توجه به مباحث مربوط به پدیده گرمایش زمین و رشد جمعیت، استفاده از فضاهای زیرزمینی فرصت­هایی ارائه می­نماید که به اصلاح و بهبود این روند کمک می­نماید.

بنابراین با انتقال عملکردها و تأسیسات معینی به زیر سطح زمین، می‌توان از فضای روی سطح زمین به‌گونه‌ای کاراتر، در نواحی شهری استفاده نمود. استفاده از فضای زیرزمینی، همچنین انسان را قادر می­سازد تا در نواحی متراکم به‌طور راحت‌تری زندگی نموده و کیفیت زندگی خود را بهبود ببخشد (فرزام‌شاد، 1393: 13).

وجود 50 کلان‌شهر در کشور و افزایش ساخت‌وساز و تراکم در سطح این شهرها و همچنین تنوع کاربری‌های در زیر زمین مانند حمل‌ونقل، تجاری، ورزشی، فرهنگی، مسکونی، نظامی و ... گستردگی فضاهای زیرزمینی و تنوع احساسات مردم در مواجهه با آن را نشان می‌دهد و از طرف دیگر نیز مزیت عدم تاثیر شرایط اقلیمی (مثل بارش و تابش) بر فضاهای زیرزمینی مترتب است.

لذا اهمیت پژوهش در این است که اگر طراحی فضاهای زیرزمینی بر اساس نقش‌های تبیین شده منطبق بر کیفیت نور  فضای معماری باشد با تقویت حس مکان، سبب افزایش حضور و بهره‌وری می‌شود و حتی با بررسی نقش کیفی نور معماری و ارزیابی مجدد محیط ساخته‌شده موجود، می‌توان راهکارهایی را برای بهبود حس تعلق مکان و افزایش حضور پذیری مردم در فضاهای زیرزمینی احداث‌شده یافت.

ضرورت:

یک فضای زیرزمینی معمولاً به‌عنوان یک محیط محصور در زیر سطح زمین شناخته می‌شود. این بدان معناست که برخلاف محیط‌های ساخته‌شده در سطح زمین، دسترسی مستقیم به فضاهای باز خارجی وجود ندارد؛ بنابراین، استفاده‌کنندگان از فضاهای زیرزمینی نمی‌توانند دیدمستقیم از رویدادهای جاری در بیرون داشته باشند. اغلب، این احساس به دام افتادن با از دست دادن کنترل بر محیط همراه است که می‌تواند باعث ناراحتی و واکنش‌های کلاستروفوبیک (تنگناهراسی یا ترس از مکان‌های بسته) شود. به نظر می‌رسد این عدم ترغیب منجر به عدم رضایت از فضاهای زیرزمینی می‌شود (Lee et al. 2017: 4).

اندیشه حضور در زیر سطح زمین عموماً تصورات و القائاتی منفی در ذهن ایجاد می‌کند. علاوه بر این، تجربه عملی مردم در فضاهای زیرزمینی نگرانی‌های فیزیولوژیکی و روانی به وجود آورده است. (Carmody & Sterling, 2009, p. 1) این اثرات بالقوه منفی، همگی مربوط به سه ویژگی کالبدی ساختمان‌های زیرزمینی هستند:

1- عدم امکان رؤیت بنا از بیرون 2- فقدان وجود پنجره‌ها 3- قرار گرفتن در زیر سطح زمین

عدم امکان رؤیت بنا از بیرون موجب عدم امکان ایجاد تصویر ذهنی واضح و یکتا در اذهان افراد و ناتوانی آن‌ها از یافتن ورودی‌ها و عدم درک کامل ساختار و چیدمان فضاها در درون بنا و احتمال از دست دادن حس جهت‌یابی در افراد می‌گردد. فقدان پنجره‌ها حس زندانی شدن، عدم تحرک و پویایی، عدم ارتباط با دنیای بیرون و جذب نور طبیعی را سبب می‌گردد. حضور در زیر سطح زمین برانگیزاننده ذهنیات مرتبط با تاریکی، سرما، رطوبت، کیفیت نامطلوب هوا، مجلل نبودن و بی‌اهمیتی فضا و ترس از فروریختن بنا و محبوس شدن در زیر آوار می‌باشد.

بنابراین کیفیت نور در طراحی فضاهای زیرزمینی، واکنش‌های اولیه غالباً منفی را با بالا بردن حس مطلوبیت، ایجاد محیطی آرام و بدون مزاحمت و منحصربه‌فرد و ... از بین برده و نگرانی‌ها را کاهش می‌دهد و ضرورت ارتقاء حس مکان در فضاهای زیرزمینی را بیان می‌نماید.

لذا ضرورت پژوهش در این است که طراحی بر اساس نقش‌های تبیین شده منطبق بر کیفیت نور در معماری با تقویت حس مکان در فضاهای زیرزمینی، سبب می‌شود کاربران حضور راحت‌تری در فضاهای زیرزمینی همراه با آرامش، آسایش و بدون دغدغه داشته و همچنین حضورپذیری در این فضاها مطابق با شکل 3 بیشتر خواهد بود.

ه- مرور ادبیات و سوابق مربوطه (بیان مختصر پیشینه تحقیقات انجام‌شده در داخل و خارج کشور پیرامون موضوع تحقیق و نتایج آن‌ها و مرور ادبیات و چارچوب نظری تحقیق):

• • Jiawei Leng  و همکاران در سال 2022 در مقاله "طراحی نور طبیعی روز برای فضای عمومی زیرزمینی" به بهینه سازی نور طبیعی در فضاهای زیرزمینی پرداختند. از آنجایی که محیط اطراف فضای زیرزمینی به جای هوا، سنگ و خاک است، تفاوت شرایط مرزی باعث می شود فضای زیرزمینی از جنبه هایی مانند جذب نور طبیعی، بسته شدن محیط، گردش هوا و غیره از فضای سطح زمین پایین تر باشد. این عوامل، به‌ویژه کمبود نور طبیعی، تأثیر شدیدی بر روان‌شناسی و فیزیولوژی افراد می‌گذارد. مطالعات نشان می‌دهد که برخی از ویژگی‌های محیط زیرزمینی (مانند تاریکی، کلاستروفوبیا، سرما و رطوبت) می‌تواند منجر به واکنش‌های روان‌شناختی منفی شود (مانند افسردگی و ضعف سلامت و ایمنی) که سبب اعتراض به فضای زیرزمینی می شوند. بنابراین، برای فضای زیرزمینی با عملکرد عمومی (فضای عمومی زیرزمینی)، یک طراحی مناسب شامل نور طبیعی برای ایجاد محیط راحت، سالم، سازگار با محیط زیست و پایدار لازم است. از نظر صرفه جویی در انرژی، مطالعات موجود نشان می دهد که مصرف انرژی روشنایی فضای عمومی زیرزمینی می تواند به 40 تا 50 درصد کل مصرف انرژی برسد. استفاده از نور طبیعی می تواند بار ناشی از روشنایی مصنوعی را کاهش دهد. نور طبیعی می تواند تنها 40 درصد از گرمای تولید شده توسط کارآمدترین منبع نور مصنوعی را ایجاد کند. به طور خلاصه، نور طبیعی جلوه بصری و اثر حرارتی بهتری دارد که می تواند به بهبود بهره وری انرژی ساختمان ها کمک کند. استفاده کامل از منابع نور طبیعی در جنبه های مختلف برای توسعه پایدار فضاهای عمومی زیرزمینی، اهمیت عملی دارد.
  • Allen Jong-Woei Whang و همکاران در سال 2019 در مقاله "مروری بر سیستم روشنایی روز: برای عملکرد و توسعه سیستم های اولیه" با هدف بررسی توسعه و عملکرد نمونه اولیه سیستم های روشنایی روز در دهه گذشته پرداختند. سیستم های روشنایی روز غیرفعال و فعال به طور جداگانه فهرست شده اند و با وجود و عدم وجود هیبرید به چهار دسته تقسیم می شوند. هر نمونه اولیه سیستم نور روز از نظر هزینه و عملکرد نور روز و همچنین طراحی نوری جدید آنها مورد ارزیابی قرار گرفت. هزینه سیستم های نمونه اولیه هنوز چالشی برای توسعه است. نحوه استفاده از سیستم‌های غیرفعال یا فعال در محیط‌های مختلف و اینکه آیا به کمک روشنایی الکتریکی نیاز است یا خیر، موضوعی بحث‌برانگیز است. با این حال، سیستم‌های روشنایی روز فعال مجهز به سیستم‌های ردیابی خورشیدی همچنان جریان اصلی هستند.
  • Jinyao Wang و Xinming Jia در سال 2018 در مقاله "فناوری ساخت و ساز و راهبرد محیط نور طبیعی در فضای زیرزمینی شهری" در فضای زیرزمینی، نور روز نقش مهمی در افزایش حس فضایی، بهبود اثر تهویه و مهمتر از آن کاهش اثرات منفی بصری و روانی فضای زیرزمینی مانند یکنواختی محصور، جهت نامعلوم و انزوا دارد. در این مقاله، ابزار فنی استفاده از نور طبیعی در فضای زیرزمینی از دو جنبه روش غیرفعال و روش روشنایی فعال با هدف وارد کردن هر چه بیشتر نور طبیعی به زیرزمین به منظور برآوردن کامل اشتیاق مردم به طبیعت برای کسانی که در فضای زیرزمینی کار و زندگی می کنند ارائه شده است.

در فضای زیرزمینی، روشنایی روز تنها برای برآوردن نیازهای روشنایی و صرفه جویی در انرژی نیست، بلکه مهمتر از آن، نیازهای روانشناختی افراد برای درک اطلاعات طبیعی مانند نور طبیعی خورشید، حس جهت، تغییر روز و شب، تغییر آب و هوا، فصل و … اقلیم. در عین حال، نور روز در فضای زیرزمینی می تواند حس جاداری فضا و اثر تهویه را بهبود بخشد تا اثرات منفی بصری و روانی ناشی از فضای زیرزمینی مانند یکنواختی محصور، جهت نامشخص و انزوا را به میزان زیادی کاهش دهد. بنابراین می توان گفت که طراحی نور روز نقشی چند وجهی در بهبود محیط زیرزمینی دارد که شامل رفع نیازهای فیزیولوژیکی انسان می شود اما نه محدود.

• • Jungwon Lee و همکاران در سال 2016 در مقاله "روش بیومیمیکری (الگوبرداری از طبیعت) برای اجرای عملکرد نور طبیعی در ساختمان‌های زیرزمینی" کمبود نور و دید طبیعی، هم از نظر روانی و هم از نظر فیزیولوژیکی، که بزرگترین نگرانی مربوط به فضای زیرزمینی است را بررسی کردند. این تحقیق بر روی محیط روشنایی طبیعی در ساختمان های زیرزمینی متمرکز شده است. هدف از این تحقیق توسعه یک روش بیومیمیک برای اجرای عملکرد نور طبیعی در ساختمان‌های زیرزمینی است. تکنیک های برنامه ریزی موجود و موارد ساختمانی برای درک محدودیت ها در موارد مربوطه مورد مطالعه قرار گرفتند. استراتژی‌های بیولوژیکی در سایبان‌های جنگلی برای پیشنهاد روشی که می‌تواند بر این محدودیت‌ها غلبه کند، مورد مطالعه قرار گرفت. اصول اصلی از استراتژی‌های بیولوژیکی انتزاع شده و در تکنیک های برنامه ریزی برای ساختمان های زیرزمینی به کار گرفته شد. از نتایج این تحقیق می توان در ساختمان هایی با فضاهای باز کمتر برای اجرای عملکرد نور طبیعی از نظر ملاحظات روانی و فیزیولوژیکی استفاده کرد.
  • Zh. Z. Akhadov  و همکاران در سال 2014 در مقاله  "یک سامانه با یک هلیوستات متمرکز ردیاب برای روشنایی فضاهای زیرزمینی با پرتوهای نور خورشید" به کاربرد انرژی خورشیدی در نورپردازی ساختمان‌ها پرداخته‌اند و سیستمی را ارائه دادند که شامل چهار آینه (2، 3، 4، 5) است که پرتوهای خورشیدی را به داخل ساختمان منعکس می‌کند. یک متمرکز کننده خورشیدی بر اساس یک هلیواستات متمرکز با مساحت 6.72 متر مربع که در ارتفاع 10 متری از سطح زمین نصب شده بود ساخته شد. که به طور خودکار از صبح تا شب در امتداد مسیر خورشید حرکت می کند و پرتوهای خورشیدی را از طریق سه بازتابنده که در فواصل مختلف نصب شده اند به اتاق زیرزمینی هدایت می کند. اولین رفلکتور به مساحت 2.25 متر مربع با زاویه 45 درجه در ارتفاع 10 متری از سطح زمین نصب شده است. پرتوهای متمرکز را به آینه دوم هدایت می کند که در عمق یک سوراخ با زاویه 45 درجه نصب شده است.

بازتابنده های دوم و سوم به مساحت 1 متر مربع در حفره ای به مساحت 20/1 متر مربع و عمق 5 متر تعبیه شده اند که پرتوهای متمرکز خورشیدی از طریق آن به سقف اتاق می روند. نتایج این تحقیق نشان می دهد که سیستم پیشنهادی برای روشنایی خورشیدی موثر بوده و می تواند در عمل مورد استفاده قرار گیرد.

شکل 4: طرحی برای انتقال انرژی نور با استفاده از آینه از مناطق روشن: 1- اشعه خورشید است. 2- یک هلیوستات متمرکز است. 3، 4، و 5- آینه های منعکس کننده هستند. 6- یک اتاق است و 7- یک جعبه پخش کننده است.

• • B. Bouchet و  M. Fontoynontدر مقاله "روشنایی روز فضاهای زیرزمینی: قوانین طراحی" قوانینی را برای اندازه‌گیری چاه‌های نور به منظور تأمین مقادیر مطلوب نور طبیعی در فضاهای زیرزمینی پیشنهاد می‌کند. این قوانین با پردازش نتایج محاسبات نوری با استفاده از برنامه شبیه‌سازی نور ردیابی اشعه GENELUX تعیین شده‌اند. ابتدا، راندمان چاه‌های نور به تنهایی با استفاده از آسمان ابری استاندارد CIE به عنوان تابعی از ابعاد چاه نور و ضرایب بازتاب طرفین محاسبه شد (پرده‌های پراکنده و اسپکولار نیز مقایسه شدند). سپس انواع مختلفی از جمع‌آورنده‌های نور مورد آزمایش قرار گرفتند و کارایی آنها به تنهایی یا در ترکیب با چاه‌های نور محاسبه شد. توصیه‌هایی در اندازه و فاصله چنین سیستم های روشنایی روز برای روشنایی فضای زیرزمینی بر اساس مشخصات مربوط به توزیع روشنایی در کف و مدت زمان لازم سالیانه روشنایی با وسایل طبیعی ارائه شده است. با این حال، هرگونه حفاظت خورشیدی، میزان نفوذ نور پراکنده به چاه را به شدت کاهش می دهد و نفوذ نور خورشید، زمانی که اجازه ورود به آن داده شود، برای مدت زمان نسبتاً کوتاهی خواهد بود. مطالعات بیشتری در خصوص مناسب ترین استفاده از نور منتقل شده توسط چاه های نور ضروری است.
  • Simone C Molteni و همکاران در مقاله "طراحی انتقال دهنده‌های نوری زنیتال آنیدولیک برای روشنایی روزانه فضاهای زیرزمینی" بیان داشتند که با توجه به شلوغی شهرهای بزرگ معاصر، بهره برداری از زیرزمین به شدت در حال افزایش است. به همین دلیل است که پس از مترو و پارکینگ‌ها، فضاهای عمومی جدید مانند سالن‌های کنسرت و سالن‌ها در زیرزمین‌های مرکز شهر رایج می‌شوند. برای این نوع ساختمان‌ها، که در آن پنجره‌ها ناکافی هستند و نورگیرها نامناسب هستند، می‌توان از نورگیرهای زنیتال برای تامین نور روز استفاده کرد. عملکرد نورانی آن‌ها را می‌توان با استفاده از ردیاب‌های نور خورشید یا متمرکزکننده‌های ساکن، که به طور کلی نور ورودی روز را در شرایط ابری کاهش می‌دهند، بهبود بخشید. برای غلبه بر این مشکل از تئوری اپتیک آنیدولیک (اپتیک غیر تصویربرداری) استفاده شد. مدل های مقیاس برای ارزیابی عملکرد آنها به لطف شبیه ساز اسکن آسمان استفاده شد و نشان داده شد که الحاق یک عنصر آنیدولیک به یک راهنمای ساده زنیتال عملکرد نورانی آن را بهبود می بخشد: تمرکز بهینه نور خورشید را برای آسمان صاف و کاهش متوسطی از روشنایی را برای شرایط ابری فراهم می کند.
  • Hee Lee و همکاران در سال 2017 در مقاله "رویکرد روانی اجتماعی برای درک فضاهای زیرزمینی" سه پارامتر اصلی اجتماعی مرتبط با کار در فضاهای زیرزمینی را مشخص کرده‌اند: نگرش و ادراک، رفتار اجتماعی و تأثیر ویژگی‌های محیطی فضاهای زیرزمینی. همچنین مشخص گردید که عناصر اجتماعی و فرهنگی مرتبط با فضاهای زیرزمینی تا حد زیادی ناشناخته مانده است و با توجه به اینکه تحقیقات گذشته بیشتر دارای ویژگی کیفی بوده و تا حدودی نامعتبر ‌شده است؛ بنابراین مضامین اصلی ناشناخته را شناسایی کرده و یک برنامه تحقیقاتی سازمان‌یافته و سامانمند برای درک جامع‌تر و کمی‌تر از تعامل بین رفتار اجتماعی و فضاهای زیرزمینی ارائه دادند؛ و در پایان چگونگی ادغام این برنامه تحقیقاتی را با سایر رشته‌ها ازجمله مهندسی، طراحی و بهداشت را ارائه دادند.
  • S. Durmisevic در سال 2002 در رساله دکتری خود با عنوان "جنبه‌های ادراک در فضاهای زیرزمینی با استفاده از مدل‌سازی دانش هوشمند" بیان می‌کند که فضا باید به شیوه‌ای جمع و جورتر و کارآمدتر مورداستفاده قرار گیرد که درعین‌حال، نیاز به ارزیابی مجدد محیط ساخته‌شده موجود و یافتن راه‌هایی برای بهبود آن دارد. در این زمینه، مفهوم استفاده از فضای چندگانه تأکید شده است. فضای زیرزمینی به‌عنوان بخش مهمی از استفاده چندگانه از فضا شناخته می‌شود. اگرچه در بین متخصصان ازآنچه فضای زیرزمینی می‌تواند برای مناطق پرجمعیت شهری فراهم کند، قدردانی می‌شود، اما هنوز احساسات درستی از سوی مردم وجود دارد که بیشتر به کیفیت پایین این فضاها مربوط می‌شود. بسیاری از پروژه‌های زیرزمینی، مانند مترو، منجر به رضایت کم کاربران شد. 

به‌منظور ایجاد طرح‌های بهتر، جنبه‌های متنوع، که غالباً ماهیت کیفی دارند، باید باهدف نهایی بهبود کیفیت و تصویر فضای زیرزمینی به‌صورت منظر در نظر گرفته شود. در فرایند طراحی معماری، فرد باید از قبل روابط خاصی بین اطلاعات طراحی برقرار کند تا طراحی با پشتوانه منطقی انجام شود. مشکل اصلی در این مرحله این است که ممکن است چنین روابطی به دلایل مختلف تعیین نشود. این پایان‌نامه به درک بهتر کاربران از فضای زیرزمینی، از طریق منشور ایمنی و آسایش عمومی کمک می‌کند که با استفاده از مدل‌سازی دانش هوشمند به‌دست‌آمده است. در این راستا، این پایان‌نامه کاربرد ICT (فناوری اطلاعات و ارتباطات) را به‌عنوان شریکی در فرایند طراحی ساختمان با استفاده از تکنیک‌های مدل‌سازی پیشرفته نشان داد.

• •  Roberts و همکاران در سال 2016 در مقاله‌شان کار در فضاهای زیرزمینی را راه‌حل احتمالی برای مناطق شهری که با کمبود فضا یا مناطقی که دارای درجه حرارت بالا هستند در نظر گرفتند. علاوه بر سؤالات مهندسی محض، درک رابطه بین ویژگی‌های معماری فضاهای زیرزمینی و رفتار و عملکرد انسان نیز بسیار مهم است. رویکردهای جدید ابزارهای پیشرفته‌ای را برای مطالعه مغز، بدن و ذهن انسان ارائه می‌دهد. هدف مقاله حاضر معرفی این مفاهیم به جامعه تحقیقاتی است که آثار کار زیرزمینی را مطالعه می‌کنند و مثال‌های کاربردی از نحوه استفاده از این ‌روش‌ها برای درک مشکلات اساسی مربوط به روانشناسی زیرزمینی ارائه می‌دهد. این ابزارهای مفهومی جدید، جداسازی قابل‌اطمینان از عملکردهای مختلف شناختی را به شیوه‌ای قابل‌اندازه‌گیری امکان‌پذیر می‌کند. شناسایی تفاوت‌های فردی در واکنش به محیط؛ کشف عوامل زمینه‌ای انگیزشی؛ و ایجاد یک توضیح مکانیکی‌تر از رفتار انسان.
  • Novalia و Herdiansyah در سال 2020 در مقاله‌شان مطرح می‌کنند که هنگام ساختن فضای زیرزمینی با در نظر گرفتن جنبه محیطی، ویژگی‌های فیزیکی در نظر گرفته می‌شد. برخی از ایستگاه‌های حمل‌ونقل سریع جمعی (MRT) در جاکارتای اندونزی در چهار قسمت اصلی منطقه انتقال، راهرو، سالن اصلی و سکو در فضای زیرزمینی قرار داشتند. این مطالعه با استفاده از یک بررسی پارامتری از جنبه‌های معماری در هر یک از مناطق، نشان داد که می‌توان با استفاده از ویژگی‌های فیزیکی مناسب، شرایط سازگار با محیط‌زیست را ایجاد کرد. مقاله به این نتیجه رسید که ویژگی‌های فیزیکی سهم مهمی در طراحی فضای زیرزمینی دارند. طرح ارتباطی با زمین فوقانی در منطقه گذار، درک انسان را هنگام ورود به محیط زیرزمینی جدید حفظ می‌کند و همچنین پنجره کاذب را می‌توان با استفاده از نقاشی‌های دیواری یا عکس‌های طبیعی شبیه‌سازی کرد. رنگ، سیستم پوششی و گیاهان اضافی ممکن است محیطی مثبت برای غلبه بر احساسات منفی در مورد عدم تهویه و راه دسترسی ایجاد کنند.
  • Mahdi و Aboud در سال 2021 در مقاله‌ای فضاهای مسکونی زیرزمینی را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین راهکارهایی که از مدت‌ها پیش تاکنون مورداستفاده قرار گرفته است، موردبررسی قرار داده‌اند که علیرغم مجموعه‌ای از موانع، مانند افزایش هزینه‌ها و راهکارهای ویژه ساختمانی موردنیاز ساختمان، فضاهای حاصله به‌عنوان یک جایگزین مناسب باقی می‌ماند. پرسشنامه‌ای برای نشان دادن امکان پذیرش مقادیر مورفولوژی فضای مسکونی زیرزمینی و عنصر اصلی ارتباطات فیزیکی بین بالا و پایین و نشان دادن درجه دستیابی به ارزش ناشی از چارچوب نظری انجام شد. این تحقیقات نشان داد، فضای مسکونی زیرزمینی هرگاه که ارتباط آن با سطح زمین از نظر عملکردی، بصری و فضایی قوی باشد برای سکونت مناسب می باشد.
  • Chan و همکاران در سال 2021 در مقاله‌شان آورده‌اند که افزایش روزافزون جمعیت جهان چالش بزرگی را برای شهرها ایجاد می‌کند تا شهروندان بیشتری را در فضای محدود زمین مستقر کنند. به‌این‌ترتیب، بسیاری از شهرهای با تراکم بالا ذهن را از "ساختن بالاتر" به "فرورفتن در عمق بیشتر" تغییر می‌دهند. این مطالعه باهدف ارتقاء سلامت کاربران زیرزمینی با استفاده از مدل یکپارچه مدیریت امکانات- بهداشت (FM-H)[1] انجام‌شده است. یک مطالعه پیمایشی پرسشنامه‌ای در 4 ایستگاه متروی زیرزمینی در هنگ‌کنگ انجام شد که منجر به پر شدن 120 پاسخنامه معتبر شد. بر اساس بررسی گسترده ادبیات، این نظرسنجی شامل هشت عامل FM بود: آسایش حرارتی، کیفیت هوای داخل خانه، تهویه، آسایش بصری، سطح سروصدا، فضای سبز، پشتیبانی مسیر‌یابی و دسترسی فوری و چهار شاخص سلامت: سلامت جسمی، خستگی عاطفی، زوال شخصیت و استرس کلاستروفوبیا. همبستگی پیرسون و مدل رگرسیون چندگانه برای بررسی ارتباط بین FM و سلامت کاربران به کار گرفته شد. نتایج نشان می‌دهد، حتی اگر همه عوامل FM بر حداقل یک شاخص سلامت تأثیر قابل‌توجهی داشته باشند، آسایش حرارتی و پشتیبانی مسیریابی به ترتیب بر سه شاخص سلامت تأثیر گذاشته است.
  •  H. Lee و همکارانش در مقاله‌ای در ‌سال 2016 با افزایش نیاز به زمین قابل‌استفاده در مناطق شهری، توسعه زیرزمین موردتوجه قرار گرفته است. درحالی‌که ساخت مجتمع‌های بزرگ زیرزمینی یک مفهوم جدید نیست، درک ما از جنبه‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی در زیر زمین ماندن هنوز در مرحله اولیه است. با ظهور محیط‌های ساخته‌شده زیرزمینی، جمعیت‌های آینده ممکن است زمان بیشتری از کار، حمل‌ونقل و تفریح ​​خود را در فضاهای زیرزمینی بگذرانند. بنابراین، درک چالش‌ها و مزایایی که چنین محیط‌هایی برای بهبود رفاه آینده کاربران فضاهای زیرزمینی دارد ضروری است. مقاله حاضر جنبه‌های مختلف روانی-اجتماعی فضاهای زیرزمینی، تأثیر آن‌ها بر فرهنگ مشترک بین ساکنان و راه‌حل‌های ممکن برای غلبه بر برخی از این چالش‌ها را موردبحث قرار می‌دهد.
  • مقاله Hoeven و Juchnevic در سال 2015 مطالعه یک روش نوآورانه در تجزیه‌وتحلیل عملکرد خوب در طراحی فضای زیرزمینی شهری به کار می‌برد، روشی که بیشتر در مطالعات فرهنگی یافت می‌شود. سه بعد در ارزیابی از یک طرح خلاق در نظر گرفته‌شده است: دیدگاه‌های عموم مردم، دیدگاه‌های همسالان (سایر هنرمندان یا طراحان) و نظرات منتقدان. می‌توان بر اساس نظرات کاربران، همکاران و منتقدان، از طریق استفاده از رسانه‌های اجتماعی و نشریات نمایه‌ای معماری، یک تجزیه‌وتحلیل قوی از یک فضای زیرزمینی شهری با طراحی خوب انجام داد. اصول طراحی متشکل از روش‌های مناسب در طراحی فضای زیرزمینی که در این مطالعه مشخص‌شده است عبارت‌اند از: جعبه ایستگاه باز، ریخت‌شناسی و بافت زیرزمینی، نور معماری، قابلیت دید، هنر، صدا و مجاورت.
  • Makana و همکاران در سال 2015 در مقاله "ارزیابی تاب‌آوری آینده محیط‌های زیرسطحی شهری پایدار"، فضاهای شهری زیرزمینی [2](UUS)  را به عنوان فضایی در زیر مناطق شهری تعریف کرده که خدمات مستقیمی را به یک شهر ارائه می دهد و چهار منبع اصلی UUS را شناسایی کرده اند: فضا، مواد، آب و انرژی.

آنها UUS را در نقش یک پایانه پویا دیده‌اند که از طریق آن سیستم‌های انسان‌شناختی وابسته و خدمات اکوسیستم با یکدیگر تعامل داشته و بر هم تأثیر می‌گذارند. به رسمیت شناختن این وابستگی متقابل برای درک پایداری (که در اینجا به عنوان رویکردی متعادل برای هر سه رکن: اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی – از جمله منابع طبیعی) در نظر گرفته می‌شود، حیاتی است.

• • Durmisevic  و Sariyildiz در سال 2001 در مقاله "ارزیابی کیفیت سیستماتیک فضاهای زیرزمینی – ایستگاه‌های حمل و نقل عمومی" بیان می‌کنند که فضای زیرزمینی به طور فزاینده ای به یک حوزه عمومی قابل توجه برای مناطق شهری متراکم تبدیل شده است. فضای زیرزمینی پتانسیل کاهش فشار از سطح، ایجاد فضای اضافی برای شبکه حمل و نقل عمومی، کاهش صدا و بهبود کیفیت هوا، دست نخورده ماندن مناطق سبز بیشتر در مرکز شهر و کاهش فواصل با تمرکز بهتر عملکردها و استفاده بهینه از فضا را دارد. نیاز به رویکرد سیستماتیک تری در طراحی و ارزیابی کیفیت فضاهای زیرزمینی وجود دارد تا بتوان به کیفیت بهتری از فضاهای زیرزمینی دست یافت.

جنبه های کلیدی که می تواند بر طراحی فضای زیرزمینی تأثیر بگذارد عبارتند از: دسترسی و نزدیک‌ترین محیط. جهت‌گیری و مسیریابی؛ نسبت‌های فضایی؛ تماس با دنیای خارج؛ نور طبیعی و مصنوعی؛ مواد و رنگ‌ها؛ سطح سر و صدا؛ و کیفیت هوا.

ویژگی مشترک همه این جنبه ها این است که آنها بسیار ذهنی هستند و مشکل چگونگی ارائه اندازه گیری عینی است.

این مقاله رویکردی را برای ارزیابی سازگار این عوامل پیشنهاد می‌کند تا در آینده بتوان آن را در یک سیستم پشتیبانی تصمیم ادغام کرد که می‌تواند به نشان دادن مشکل در فضاهای زیرزمینی موجود کمک کند و از معمارانی که فضاهای زیرزمینی جدید را طراحی می‌کنند، پشتیبانی کند.

• • کارگر و همکاران در سال 1397 در مقاله "واکاوی حس مکان در آفرینش و پایداری معماری دستکند روستای کندوان" به معماری صخره‌ای روستای کندوان از نظر فرم و شکل معماری که جزو معماری دستکند است پرداختند. بناهای کندوان در درون کران‌های سخت با ایجاد حفره در داخل سنگ‌ها به وجود آمده است. وجود اقلیم سرد آذربایجان شرقی و مقاومت بالای این سنگ‌ها نشان می‌دهد که معماری صخره‌ای و دستکند روستای کندوان جزو معماری پایدار نیز است. نویسندگان بیشتر به بررسی جغرافیایی منطقه و دلایل شکل‌گیری این نوع معماری پرداخته و شرایط معماری پایدار را در معماری دستکند روستای کندوان موردتوجه قراردادند.
  • پورجعفر و همکاران در سال 1396 در مقاله "تبیین مدل نوین کیفیت‌های طراحی شهری فضاهای شهری زیرزمینی" در پژوهشی توصیفی، ضمن بهره‌گیری از اسناد و منابع کتابخانه‌ای در حوزه طراحی شهری، به‌منظور تبیین کیفیت‌های خاص یک فضای شهری زیرزمینی، با روش‌های برآوردی و ارزشیابی به بررسی منابع گردآوری‌شده پرداخته‌اند.

فضاهای زیرزمینی به‌منظور ایفای نقش به‌عنوان یک فضای شهری می‌بایست مجموعه کیفیت‌های منحصربه‌فردی را در قالب و ساختاری متناسب با نیاز خود در هر شهر دارا باشد. ازآنجاکه کیفیات فضاهای شهری زیرزمینی علاوه بر محدوده مشخص فضای شهری، حدودی فراتر را نیز تحت پوشش قرار می‌دهد، نیازمند ساختاری است تا بیانی جامع از کیفیت‌های طراحی شهری این‌گونه فضاها داشته باشد. مدل نوین دسته‌بندی انواع کیفیت در فضاهای شهری زیرزمینی می‌تواند پیشنهادی مطلوب برای پوشش جامع سایر صفات این‌گونه فضاها باشد. نتایج پژوهش به‌عمل‌آمده شامل: مدل کیفیت‌های فضاهای شهری زیرزمینی، کیفیت‌ها و ابعاد هر یک، گام مؤثری در راستای ارتقاء کیفیت فضاهای شهری زیرزمینی دوران کنونی و آینده است.

• • کارمودی و استرلینگ در کتاب "طراحی فضاهای زیرزمینی" سال 1388: برای چندین کاربرد، فضای زیرزمینی امتیازات فراوانی به همراه دارد. برای کاربردهایی همچون ذخیره‌سازی، تاسیسات زیرساختی و تونل‌های ترابری، حضور مستقیم انسان‌ها در فضا نسبتاً کم بوده و از این حیث، نگرانی های کمی به همراه دارد. به هر حال هنگامی که از فضای زیرزمینی برای منظوری استفاده می شود که مستلزم حضور انسان در آن است، واکنش های اولیه اغلب منفی بوده و گستره وسیعی از سوالات و نگرانی ها به وجود می آید. سوال مهم و اصلی در این مورد آن است که: اگر در برخی موارد اثرات منفی وجود دارد، چه راهبردهایی در طراحی این فضاها، این گونه نگرانی ها را کاهش می دهد و محیطی سالم و مطلوب به وجود می آید؟
  • فرزام شاد در کتاب "مبانی برنامه‌ریزی و طراحی معماری فضاهای زیرزمینی و کاربری‌های تجاری، اداری و درمانی" سال 1393: هنگامیکه از فضای زیر زمینی برای استفاده و حضور انسان استفاده می شود اثرات روانی و فیزیولوژیکی این فضاها باید مورد بحث و بررسی قرار گیرد تا محیطی سالم و مطلوب به وجود آید. برای بسیاری از افراد فکر کردن به زندگی و کار در زیر سطح زمین،  اثر روانی منفی به همراه دارد. تفکرات منفی همراه با فضای زیر زمینی معمولاً شامل تاریکی به همراه رطوبت و هوای نامناسب است. دیگر ذهنیات منفی تداعی شونده در فضاهای زیرزمینی، احساس گم شدن و گم کردن مکان است که به علت عدم رویت علامت های معمول مانند زمین، آسمان، خورشید، عوارض و فضاهای مجاور، به وجود می‌آید (جدول 1).

جدول 1: پیشینه پژوهش

بر اساس مطالعات، پژوهش‌های انجام شده را می‌توان در چند دسته طبقه‌بندی کرد:

الف) پژوهش‌هایی که در آنها به ابعاد ایمنی و امنیت و راهکارهای مقابله با تهدیدات پرداخته شده و سعی شده با شناسایی آسیب‌هایی که این نوع از فضاها با آن مواجه هستند مخاطرات را کاهش بدهند.

ب) پژوهش‌هایی که به برنامه‌ریزی و نحوه طراحی فضاهای زیرزمینی پرداخته‌اند و راهکارهای افزایش نور طبیعی و همچنین ایجاد سرزندگی و نشاط را در آن مورد بررسی قرارداده‌اند.

ج) پژوهش‌هایی که به موضوع پایداری و کاهش مصرف انرژی و میزان صرفه جویی‌هایی که با استفاده از این ساختمان‌ها بدست می‌آید پرداخته‌اند و بیشتر به دلایل و همچنین راهکارهای بهینه سازی انرژی پرداخته‌اند.

د) پژوهش‌هایی که به بررسی آسایش حرارتی و نقاط بحرانی آسایش در فضاهای زیرزمینی، مخصوصاً در ایستگاه‌های مترو پرداخته‌اند.

ه) پژوهش‌هایی که در آنها بر شرایط فنی و ساختاری برای توسعه فضاهای زیرزمینی و کاربردها و عملکردهای مختلف آن تأکید شده است.

 

و – جنبه جدید بودن و نوآوری در تحقیق:

در پژوهش‌های انجام‌شده مربوط به طراحی فضاهای زیرزمینی به مباحث ایمنی و امنیتی، زمین‌شناسی، سازه، آسایش حرارتی، پایداری انرژی و راه‌های انتقال نور به فضاهای زیرزمینی پرداخته‌شده است و به ندرت نقش کیفیت نور در معماری فضاهای زیرزمینی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرارگرفته است و پژوهشی مشاهده نشده که به کیفیت نور در معماری فضاهای زیرزمینی و نقش آن در ارتقاء حس تعلق به مکان و حضور پذیری مردم پرداخته شود، که این جزء نوآوری پژوهش می‌باشد.

 

ز- اهداف مشخص تحقیق (شامل اهداف آرمانی، کلی، اهداف ویژه و کاربردی):

- هدف اصلی:

• • تبیین مؤلفه‌های کیفی نور جهت ارتقاء مطلوبیت حس مکان در طراحی فضاهای زیرزمینی

 

- اهداف فرعی:

• • شناسایی مؤلفه‌های کیفی نور جهت شبیه سازی نور مصنوعی با نور طبیعی
  • بررسی وتعیین راه‌های انتقال نور طبیعی به درون فضاهای زیرزمینی

 

ح – در صورت داشتن هدف کاربردی، نام بهره‏وران (سازمان‏ها، صنایع و یا گروه ذینفعان) ذکر شود (به‌عبارت‌دیگر محل اجرای مطالعه موردی):

• • شرکت زیرساخت متروهای کشور
  • شهرداری‌های کشور و ساختمان‌های سازمان‌های دولتی و ساختمان‌های بخش خصوصی

 

ط- سؤالات تحقیق:

- سؤال اصلی:

• • چگونه کیفیت نور در فضاهای زیرزمینی با ارتقاء حس تعلق مکان موجب حضور پذیری مردم در این فضاها می‌شود؟

- سؤالات فرعی:

• • مولفه‌های کیفی نور جهت ارتقاء حس تعلق مکان در طراحی فضاهای زیرزمینی کدامند؟
  • چگونه رنگ نور و میزان تغییرات کیفیت نور در طول روز، تداعی نور روز در فضاهای زیرزمینی را به همراه خواهد داشت؟

ی- فرضیه‏های تحقیق:

فرضیه از سؤال اصلی پژوهش و به‌منظور سنجش مهم‌ترین متغیرهای مدنظر در پژوهش مطرح می‌شود. در فرضیه به‌طورمعمول گمانه‌ای در مورد روابط احتمالی میان متغیرهای اصلی پژوهش بیان می‌شود.

1کیفیت نور در طراحی معماری فضاهای زیرزمینی نقش اساسی در ارتقاء حس تعلق مکان در این فضاها دارد.

2- نور از عوامل اصلی و مؤثر تشکیل‌دهنده کیفیت معماری در فضاهای زیرزمینی بوده و موجب افزایش حضورپذیری می‌باشد.

 

ک- تعریف واژه‏ها و اصطلاحات فنی و تخصصی (به‌صورت مفهومی و عملیاتی):

کیفیت معماری:

"کیفیت" واژه‌ای است که در چارچوب گفتمان تمام حوزه‌های حرفه‌ای اعم از هنر و صنعت به‌طور فراوان به‌کاررفته است؛ تا جایی که گویا هدف همه این حوزه‌ها، بهبود و ارتقای محصول خود به شمار می‌رود و این در حالی است که هنوز درک صحیحی از آن وجود ندارد؛ بنابراین کیفیت مفهومی چندبعدی و گسترده است و جوانب مختلفی از موضوعات را شامل می‌شود که به‌آسانی قابل‌تعریف نیست؛ آن‌گونه برخی اندیشمندان حکم به نسبی بودن یا واجد معنایی فراتر از وجه متداول آن داده‌اند. ازآنجایی‌که کاربرد برخی الفاظ در مفاهیم منطقی با استعمال در مصادیق آن‌ها کاملاً متفاوت است، ماهیت چندگانه مفهوم کیفیت و تلقی رویکردهای برگرفته از بینش‌های متمایز به جهان هستی، سبب ایجاد عدم توافق در رابطه با آن شده و درنتیجه به مفهومی نسبی با ابعاد وسیع و بار معنایی فراتر از معنای بدیهی و معمول آن مبدّل شده است (سامه، 1397: 46).

کیفیت واژه‌ای است که در تمام رشته‌های هنری علمی و صنعتی به شکل شهودی (درون ذهنی) درک و به‌طور مستمر در چارچوب گفتمان حوزه‌های مزبور به‌کاربرده می‌شود. کیفیت مفهومی دووجهی است. هنگامی‌که این واژه در مورد کیفیت‌های ملموس همچون: سختی، نرمی، سرعت و غیره به کار گرفته می‌شود، مفهومی روشن و قابل‌فهم دارد، لیکن زمانی که در مورد کیفیت‌های غیرملموس نظیر زیبایی، شکوه، تأثیرگذار و غیره استفاده می‌شود به مفهومی فرار و چندپهلو مبدل می‌گردد.

اما از نظر لغوی معنای واژه کیفیت در «فرهنگ فارسی عمید» صفت، حالت و چگونگی کسی یا چیزی عنوان‌شده است که به آن چگونگی یا چگونه بودن گفته می‌شود (عمید، ۱۳۶۳: ۱۰۲۷). در «لغت‌نامه دهخدا» کیفیت مصدر جعلی به معنای چگونگی حالت و وضعی که در چیزی حاصل شده باشد (دهخدا، ۱۳۷۷: 4۷۸) و در «فرهنگ فارسی معین» نیز آن را صفت و چگونگی تعریف نموده است (معین، ۱۳۸۶).

 این واژه در زبان عربی به ریشه اسمی "کیف" بازمی‌گردد و عبارت از حالتی قارّ و ثابت در محل و غیرقابل قسمت و نسبت لذا کیفیت هیئتی است که تصور آن موجب تصور چیزی دیگر خارج از ذات آن و حامل آن نباشد و مقتضی قسمت و نسبت هم نباشد.

در زبان انگلیسی نیز واژه کیفیت (Quality) به ماهیت، نوع یا ویژگی‌های یک شئ اشاره می‌کند و به معنای چیزی است که یک شخص، یک شئ و یا یک اندیشه داشته باشد و موجب خاص و جالب شدن آن‌ها می‌گردد. "فرهنگ انگلیسی آکسفورد" ذیل واژه کیفیت ۴ معنا ارائه می‌نماید: درجه خوبی و ارزش چیزها؛ خوبی و کمال به مفهوم عام؛ صفات و خصوصیات؛ و جنبه خاص و علائم متمایزکننده.

همچنین در ریشه لغوی معادل لاتین "کیفیت"، واژه "کوالیتی" ترجمه از واژه "کوالیتاس" یونانی است که خود از "کوالیس" به معنای چگونه ترکیب یافتن از یک طبقه، ماهیت یا نوع ریشه گرفته است. در زبان فرانسه نیز واژه "کالیته "در یک ریشه مشترک، ناظر به همین معنا است؛ درحالی‌که واژه کیفیت از نظر دستوری در زبان فارسی و عربی صرفاً در نقش"اسم" ظاهر می‌شود، این واژه در زبان انگلیسی گاهی به‌عنوان "صفت" و گاهی در نقش" اسم ترکیبی" نیز به کار می‌رود (گلکار،1390: 91).

اما کیفیت در ارتباط با انسان، متغیری است از مفاهیمی چون شخصیت، وضعیت و سرشت در ارتباط با پدیده‌ها، مشخصه، صفت یا خصیصه‌ای ویژه و درجه‌ای از شایستگی را دارا بودن. این سه تعبیر کلیدی و سه برداشت کلی از مفهوم کیفیت در لغت‌نامه‌های دیگر نیز مشاهده می‌شود:

الف) کیفیت در برابر کمیت به‌مثابه مشخصه‌های اشیا (Quality) برای مثال: آن فضا سه کیفیت خاص دارد: تغییرپذیری، تطبیق‌پذیری و تلفیق‌پذیری؛

ب) کیفیت به‌مثابه توجه خاص به یک ویژگی ممتاز و نمایان در هر چیز (Character) برای مثال: آن فضا واجد کیفیت انعطاف‌پذیری و برجسته‌ای است.

پ) کیفیت به‌مثابه درجه کمال یا سطح شایستگی که هر چیزی می‌تواند داشته باشد و برازندگی از خود می‌تواند نشان دهد (Excellence) برای مثال: کیفیت انعطاف‌پذیری بالا یا پایین در فضا

لذا پس از بررسی لغوی درنهایت کیفیت اغلب این‌گونه تعریف می‌شود: مجموعه‌ای از خصوصیات یا صفات مشخص که باعث متمایز کردن یک شی از اشیای دیگر شده و ما را قادر می‌سازد که در مورد برتری، فروتری یا مشابهت چیزی در مقایسه با چیز دیگری قضاوت و حکم نماییم، و از نظر زیباشناختی در مورد زیبا یا زشت بودن، خوب یا بد بودن و از نظر عملکردی در مورد بهتر یا بدتر بودن و کارآمد یا ناکارآمد بودن آن قضاوت و حکم نماییم. (گلکار، 1379: 5) و به‌طورکلی نشان می‌دهد که محصول تا چه حد الزامات خواسته‌شده را برآورده ساخته است و چگونه تأثیر عاطفی یا عقلانی خاصی بر انسان می‌گذارد.

تاریخ معماری با تغییرات بسیار در سبک‌های خود، پاسخ ثابتی به این پرسش که "کیفیت در معماری چیست؟" با این رویکرد که معماری چگونه باید باشد و چگونه شایسته است کـه باشـد، نـداده است. درواقع "کیفیت معماری"، تنها جنبه‌ای زیبایی شناسانه یـا فرهنگی نیست؛ بلکه مفهوم جامعی است که وجـوه مختلفـی را در برمی‌گیرد. اگرچه می‌توان معیاری چـون "کـاربردی بـودن" را به‌طور خاص تعریف کرده و جداگانه موردبررسی قـرار داد، امـا ایـن جزء یک بخـش جدایی‌ناپذیر کیفیـت معمـاری در یـک مفهـوم گسترده‌تر است.

بنابراین "کیفیت معمارانـه" از یک‌سو محـدود اسـت و از سوی دیگر پهنه وسیعی را در برمی‌گیرد. این کیفیـت در درجه اول به‌طور عمده به کیفیت ترکیبی و بصری و معنای فرهنگی یا نمادین فرم اثر معماری مربوط می‌شود و در مرتبه بعـد سـخن از کیفیت ساخت و عناصر ساختمانی بنا بـه میـان مـی‌آیـد. برخـی اوقات مقصود از کیفیت در معماری بـه کیفیـت محیطـی آن به‌مثابه یک محـیط انسان‌ساخت اشـاره دارد و سـرانجام کیفیـت عملکردی به‌عنوان کیفیـت زنـدگی و رفتـار در فضـای معمـاری موردتوجه قرار می‌گیرد. باید دانست که این ابعاد از کیفیت معماری گـاه در تضـاد باهم هستند. ممکن است یک ساختمان ازلحاظ عملکردی بسـیار خوب باشد اما ازلحاظ کیفیت بصری یا محیطی چندان مطلـوب ننماید. حتی این امکان وجود دارد که یـک سـاختمان کامـل بـه نظر برسد اما به عملکردها پاسخ نداده و درخور زندگی نباشد. لذا شاید برخی آثار معماری در مرحله طراحی جایزه بهترین طرح را به خود اختصاص داده باشد؛ اما در عمل نه‌تنها در بهبود کیفیت زندگی مردم نقشی نداشته بلکه هرگز با اسـتقبال ایشـان مواجـه نشده‌اند. علیرغم این تفکیک در ابعاد مختلف کیفیـت در معمـاری نیـز باید به دنبال سـازوکاری بـود کـه مـا را بـه مفهـومی جـامع از آن برساند. به نظر می‌رسد تنها راه‌حل این باشد که معماری در ارتباط با انسان تعریف شود؛ زیرا ماهیت معمـاری قائم‌به‌ذات نیسـت و چگونگی آن نیز به کیفیت‌های وجودی انسان بستگی دارد.

بنا به ادبیات موجود، کیفیت معماری در سه حوزه قابل‌بررسی است که شامل کیفیت محیطی، کیفیت ساختاری و کیفیت عملکردی است. کیفیت محیطی

کیفیت ساختاری

شکل 5: ابعاد کیفیت در معماری

 

کیفیت نور:

جنبه‌های کیفی نور

خیرگی:

توزیع نور در سطح فضای داخلی:

توزیع نور در طول ساعات روز:

ادراک پذیری نور طبیعی:

حفظ رنگ نور:

جلوگیری از تابش حرارتی:

جلوگیری از اشعه فرابنفش:

حس مکان[3]:

عوامل تشکیل‌دهنده حس مکان

با توجه به مفهوم حس مکان در دیدگاه‌های مختلف و سطوح مختلف حس مکان، عوامل تشکیل‌دهنده حس مکان را می‌توان در دو گروه قرار داد: 1- عوامل ادراکی و شناختی و 2- عوامل کالبدی

1. عوامل ادراکی و شناختی
2. عوامل کالبدی

ارتقاء:

ارتقاء حس مکان

حضور پذیری:

فضاهای زیرزمینی:

خصوصیات فضاهای زیرزمینی:

5-روش‌شناسی تحقیق:

 

الف- شرح کامل روش تحقیق برحسب هدف، نوع داده‌ها و نحوه اجرا (شامل مواد، تجهیزات و استانداردهای مورداستفاده در قالب مراحل اجرایی تحقیق به تفکیک):

پژوهش کاربردی،

شیوه استدلال منطقی

برنامه‌ریزی روند رویکرد ترکیبی:

1متغیرهای موردبررسی در قالب یک مدل مفهومی و شرح چگونگی بررسی و اندازه‌گیری متغیرها (در صورت وجود و امکان):

متغیر مستقل: کیفیت نور

متغیر وابسته: افزایش حضورپذیری مکان وکاهش ترس و اضطراب مردم

متغیر تعدیل‌کننده: خوانایی فضا، دید و منظر

متغیر مداخله‌گر: احساسات خوشایند و یا ناخوشایند از حضور در فضاهای زیرزمینی

متغیر کنترلی: ضوابط و استانداردهای ساخت فضاهای زیرزمینی

ج – شرح کامل روش (میدانی، کتابخانه‏ای) و ابزار (مشاهده و آزمون، پرسشنامه، مصاحبه، فیش‏برداری و غیره) و گردآوری داده‏ها:

پرسشنامه باز:

پرسشنامه بسته:

د – جامعه آماری، روش نمونه‏گیری و حجم نمونه:

جامعه آماری:

روش نمونه‏گیری و حجم نمونه:

 هـ - روش‌ها و ابزار تجزیه‌وتحلیل داده‏ها:

منابع:

1. آبادیس؛ دیکشنری
2. براتی, ن., داوودپور, ز., & منتظری, م. (1392). روش تحقیق در مطالعات محیطی. تهران: ساکو.
3. بلیکی, ن. (1395). طراحی پژوهش‌های اجتماعی. (م. چاوشیان, مترجم) تهران: نشر نی.
4. پورجعفر، علی و رنجبر، احسان و علی خرمی؛ تبیین مدل نوین کیفیت های طراحی شهری فضاهای شهری زیرزمینی؛ فصلنامه نقش جهان؛ 1396.
5. تقی پور، ملیحه و حیدری، علی اکبر؛ ارزیابی نقش کیفیت معماری در ارتقا کیفیت زندگی در مجتمع‌های مسکونی از دیدگاه سلامت ساکنین (نمونه موردی: مجتمع‌های مسکونی شهر شیراز) مدیریت شهری؛ شماره 56 پاییز  1398؛ صص 199-181.
6. حبیب‌زاده کوزه‌کنانی، سیدجواد و عبدالله‌زاده طرف، اکبر ؛طراحی شهری خیابان در جهت ارتقاء حس مکان؛ مطالعه موردی: خیابان گلشن راز شبستر؛ نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال هفتم، شماره 25، تابستان 1395.
7.  حیاتی، حامد و رحیمی، آتنا و رحیمی لرکی، شکوفه؛ بررسی نقش نور و کیفیت بخشی به فضاهای معماری نیایشگاه‌ها (برسی تطبیقی نمونه موردی: مسجد شیخ لطف الله و کلیسای نور تادائو آندو)، پژوهش های نوین علوم جغرافیایی، معماری و شهرسازی تابستان 1396، سال اول - شماره 7، صص 67-53.
8. حیدری شلمانی، م؛ «ملاحظات پدافندغیرعامل طراحی ورودی فضاهای زیرزمینی در برابر آشکارسازی سنجنده‌های ماهواره‌ای»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده و پژوهشکده پدافند غیرعامل، دانشگاه جامع امام حسین^{(علیه السلام)}، 1392.
9. خزایی، ص و حسینی، س‌ع و منیری، ح؛ «ملاحظات اساسی دفاع غیرعامل در حین ساخت سازه‌های زیرزمینی به منظور اجتناب از شناسایی توسط سامانه‌های سنجش از دور»، همایش مدیریت ساخت با رویکرد دفاع غیرعامل، دانشگاه جامع امام حسین^{(علیه السلام)}، 1390.
10. دانایی فرد و همکاران؛ «روش شناسی پژوهش کمی در مدیریت: رویکردی جامع»، انتشارات صفار، 1383.
11. رحمانی، مهسا؛ شأن کیفیت در معماری اسلامی، با استناد به آراء ابن عربی؛ دو فصلنامه معماری ایرانی؛ شماره 12،  پاییز و زمستان 1396؛ صص 82-67.
12. رضویان، محمد تقی و شمس پویا، محمدکاظم و ملاتبارالهی، عبدا... ؛ کیفیت محیط کالبدی و حس مکان مورد شناسی: دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی تهران؛ جغرافیا و آمایش شهری- منطقه‌ای، شماره 10 ، بهار 1393، صص 96-87.
13. سامه، رضا و اکرامی، غلامرضا؛ تبیین مفهوم معماری به مثابه امر معماری از ماهیت تا کیفیت؛ نشریه علمی – تخصصی چهار صفه؛ شماره 1، صص 37-29؛ 1393.
14. سامه، رضا؛ تأملی بر مفهوم کیفیت در معماری؛ 44- سال دوم، شمارة سوم، بهار و تابستان 1397 ، صص 64-44.
15. شفوی مقدم، نسترن و تحصیلدوست، محمد و زمریان، زهرا سادات؛ بررسی کارایی شاخص‌های نور روز در ارزیابی کیفیت آسایش بصری کاربران (مطالعۀ موردی: فضاهای آموزشی دانشکده‌های معماری شهر تهران)، دو فصلنامه معماری ایرانی، شماره 16،  پاییز و زمستان 98، صص 228-205.
16. شیرازبخت، فاطمه و گودرزی، رضوان؛ ارزیابی مسیرهای پیاده در شهر شیراز با رویکرد بهبود حضورپذیری شهروندان (مطالعه موردی: پیاده راه سلامت چمران، قصرالدشت، حسینی الهاشمی)؛ معماری شناسی؛ سال سوم، شماره 16، پاییز 1399، صص 11-1.
17. شیرویی، شیرین و میرزاده، مونا؛  تاثیر نور (طبیعی و مصنوعی) بر خلق و خو و روان انسان در معماری داخلی، معماری شناسی، نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران، سال دوم، شماره 10، تیر 1398.
18.  
19. صحفی، م، «ملاحظات پدافند غیرعامل در اجرای پروژه‌های دفاعی زیرزمینی»، پایان‌‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده و پژوهشکده پدافند غیرعامل، دانشگاه جامع امام حسین^{(علیه السلام)}، 1391.
20. طالب, م. (1380). شیوه های عملی مطالعات اجتماعی(روش تحقیق عملی). تهران: دانشگاه تهران.
21. طاهرطلوع دل، محمدصادق و مهدی‌نژاد، جمال‌الدین و سادات، سیده اشرف؛ تأثیر مؤلفه‌های معنایی، رفتاری و کالبدی حس مکان در رضایتمندی سکونتی؛ معماری و شهر پایدار؛ سال هشتم، شماره اول، بهار و تابستان 1399، صص 182-165.
22. فرزام شاد، مصطفی؛ "مبانی برنامه‌ریزی و طراحی معماری فضاهای زیرزمینی و کاربری‌های تجاری، اداری و درمانی "، چاپ اول، تهران، مؤسسه انتشاراتی جهان جام جم، 1393.
23. فرزام شاد، م؛ «مبانی برنامه‌ریزی و طراحی معماری فضاهای زیرزمینی و کاربری‌های تجاری، اداری و درمانی»، تهران، مؤسسه انتشاراتی جهان جام جم، 1393.
24. فلاحت، محمدصادق؛ مفهوم حس مکان و عوامل شکل دهنده آن؛ نشریه هنرهای زیبا؛ شماره 26، تابستان 1385، صص 66-57.
25. فلاحت، محمدصادق و کمالی، لیلا و شهیدی، صمد؛ نقش مفهوم حس مکان در ارتقای کیفیت حفاظت معماری؛ باغ نظر، سال 14؛ شماره 46، فروردین 1396، صص 22 – 15.
26. فلاحت، محمدصادق و نوحی، سمیرا؛ ماهیت نشانه‌ها و نقش آن در ارتقای حس مکان فضای معماری؛ نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دوره 17، شماره 1، بهار 1391، صص 25-17.
27. قلی پور گشنیانی، مصطفی؛ رساله مقطع دکتری دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم وصنعت ایران، 1396.
28. قیاسی، همایون و صرافی گهر، اسماعیل؛ تبیین مدل نظری ارتقاء حس مکان در طراحی معماری و شهر؛ فصلنامه مدیریت شهری؛ شماره 45، زمستان  1395، صص 170-147.
29. کاشی، حسین و بنیادی، ناصر؛ تبیین مدل هویت مکان-حس مکان و بررسی عناصر و ابعاد مختلف آن- نمونه موردی: پیاده راه شهر ری؛ نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، دوره 18، شماره 3، پاییز ۱۳۹۲، صص 52-43.
30. کارگر، علی و خلیلی، سعید و خلیلی، کیامهر؛ واکاوی حس مکان در آفرینش و پایداری معماری دستکند روستای کندوان؛ معماری شناسی، 1397.
31. کارمودی، جان و استرلینگ، ریموند، مترجم: وحیدرضا ابراهیمی؛ طراحی فضاهای زیرزمینی؛ مرندیز؛ مشهد، 1388.
32. کرجانی، شیدا؛ بررسی آتریوم در فضاهای داخلی با توجه به روح مکان و حس تعلق به مکان؛ مطالعات عمران، جغرافیا ومدیریت شهری،  دوره 4، شماره 1، بهار 1397، صص 42-33.
33. کرسول, ج. د. (1391). طرح تحقیق در علوم انسانی و اجتماعی. تهران: دوران.
34. کریمی مشاور، م و نگین تاجی، ص؛ «جایگاه فضاهای زیرزمینی در طرح‌های شهری، دانش شهر، شماره 12، 1389.
35. گروت, ل., & وانگ, د. (1394). روش‌های تحقیق در معماری. (ع. عینی‌فر, مترجم) تهران: دانشگاه تهران.
36. گلکار، کورش؛ مولفه‌های سازندة کیفیت طراحی شهری؛ صفه، شماره 32، صص 65-38؛ 1379.
37. گلکار، کورش؛ مفهوم کیفیت سرزندگی در طراحی شهری، صفه، شماره 44، 1386.
38. گلکار، کورش؛ آفرینش مکان پایدار، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی؛ 1390.
39. گودرزی، رضوان و شیرازبخت، فاطمه؛ ارزیابی ومقایسه وضعیت گردشگری باغ های ارم ،جهان نما،عفیف اباد واقع در شهرشیرازبارویکرد بهبود حضورپذیری شهروندان؛ معماری شناسی؛ سال سوم، شماره 16، پاییز 1399، صص 9-1.
40. لغت‌نامه دهخدا
41. لغت‌نامه عمید
42. لغت‌نامه معین
43. مازندرانی، نازیلا. شناخت ابعاد ترجیحات محیطی شهروندان در ارتباط با کیفیت حضورپذیری در خیابان های شهری، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، استانبول ترکیه، 1394، صص 11-1.
44. محمدپور, ا., صادقی, ر., & رضایی, م. (1389). روش تحقیق ترکیبی به عنوان سومین جنبش روش شناختی: مبانی نظری و اصول عملی. جامعه شناسی کاربردی, 76-100.
45. محمدی، عرفان و رضایی مهردار، لیلا و سیلوایه،سیامک؛ بررسی و تحلیل تاثیر نور در معماری فضاهای آموزشی، سال اول، شماره 1، مهر 1397، صص 6-1.
46. مختاری، م و زارع، م و بصیری، ع؛ «معماری زیرزمینی راهکاری در جهت نگه داشت انرژی در فضاهای شهری»، اولین کنفرانس بین المللی رویکردهای نوین نگهداشت انرژی، پژوهشگاه نیرو، تهران، 1390.
47. مطور، سها؛ بهره گیری از روشنایی روز در طراحی ساختمان های با پلان عمیق، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته: معماری، استاد راهنما: دکتر محمد جواد مهدوی نژاد، دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس، 1390.
48. مظلومی، سید مازیار؛ تأثیرپذیری ابعاد حس مکان از ادراکات ذهنی در محله های مسکونی شهری؛ مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال اول، شماره سوم، زمستان 1389، صص150-131.
49. مولائی، ا؛ «معماری پایدار با رویکرد استفاده از فضاهای زیرزمینی»، سومین کنفرانس ملی عمران شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، 1393.
50. میرغلامی، مرتضی و آیشم، معصومه؛ مدل مفهومی ارزیابی حس مکان براساس مؤلفه‌های کالبدی، ادرا کی، عملکردی و اجتماعی مطالعه موردی: خیابان امام ارومیه، فصلنامه مطالعات شهری؛ شماره 19، تابستان 1395، صص 80-60.
51. نخعی، ج؛ «مبانی طراحی فضاهای امن عمومی در کلان شهرها از منظر دفاع غیرعامل»، تهران، عمارت پارس، 1394.
52. نظری, ع. (1396). روش پژوهش و نگارش علمی: راهنمای عملی. تهران: دانشگاه تهران.
53. نگین تاجی، صمد؛ بررسی نقش عوامل کالبدی در تشکیل مفهوم مکان (مکان و حس مکان)؛ منظر؛ شماره 13، اسفند 1389، صص 29-24.
54. هاشمی فشارکی، س‌ج و قراباغی، م؛ «مبانی طراحی و ساخت فضاهای امن پناهگاهی»، تهران، نخبه‌سازان، 1390‏.
55. Allen Jong-Woei Whang & Tsai-Hsien Yang & Zhong-Hao Deng & Yi-Yung Chen & Wei-Chieh Tseng & Chun-Han Chou. A Review of Daylighting System: For Prototype Systems Performance and Development; Energies. 2019, 12, 2863.
56. B. Bouchet & M. Fontoynont. Day-lighting of underground spaces: design rules; Energy and Buildings. 1996.
57. Frank van derHoeven & Kalina Juchnevic. The significance of the underground experience: Selection of reference design cases from the underground public transport stations and interchanges of the European Union; Tunnelling and Underground Space Technology. 2015.
58. Eun Hee Lee & George I. Christopoulos & Ming Lu & Min Quan Heo & Chee-Kiong Soh. Social aspects of working in underground spaces;  Tunnelling and Underground Space Technology. 2016.
59. Isabelle Chan & Chee Kiong Soh & Hao Chen. Enhancing underground development users’ health through facilities management: a study of the underground metro system in Hong Kong; 17th World Conference ACUUS 2020 Helsinki. 2021.
60. R M Mahdi & A H Aboud. Underground housing formation strategies; Journal of Physics: Conference Series. 2021.
61. Irma Novalia & Herdis Herdiansyah. Application of physical attributes in underground space of MRT station in Jakarta; Materials Science and Engineering. 2020.
62. S. Durmisevic. Perception Aspects in Underground Spaces using Intelligent Knowledge Modeling; Ph.D. Thesis. 2002.
63. Adam C. Roberts & George I. Christopoulos & Josip Car & Chee-Kiong Soh & Ming Lu. Psycho-biological factors associated with underground spaces: What can the new era of cognitive neuroscience offer to their study?; Tunnelling and Underground Space Technology. 2016.
64. Eun H. Lee & George I. Christopoulos & Kian W. Kwok & Adam C. Roberts & Chee-Kiong Soh. A Psychosocial Approach to Understanding Underground Spaces; Psycho-Social Factors of Underground Spaces. 2017.
65. Jiawei Leng & Fei Yu & Chuck Wah Yu. Natural daylight design for underground public space; Indoor and Built Environment. 2022, Vol. 31(3) 581–585.
66. Jinyao Wang & Xinming Jia. Construction Technology and Strategy of Natural Light Environment in Urban Underground Space; Frontiers Research of Architecture and Engineering. Vol 1, No 1.  2018.
67. Jungwon Lee & Junekyung Kang & Sanghoo Han & Taegyu Lee. Biomimicry Method for Implementing Natural Lighting Performance
68. in Underground Buildings; International Proceedings of Chemical, Biological and Environmental Engineering, V0l. 93 (2016)
69. L.O. Makana & I. Jefferson & D.V.L. Hunt & C.D.F. Rogers. Assessment of the future resilience of sustainable urban sub-surface Environments; Tunnelling and Underground Space Technology. 2015.
70. Sanja Durmisevic & Sevil Sariyildiz. A systematic quality assessment of underground spaces – public transport stations; Cities, Vol. 18, No. 1. 2001.
71. Zh. Z. Akhadov & A. A.Abdurakhmanov & Yu. B. Sobirov & Sh. R. Kholov & M. A. Mamatkosimov & and A. A. Kuchkarov. A System with a Tracking Concentrating Heliostat for Lighting Underground Spaces with Beams of Sunlight;  Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan, Tashkent. 2014.
72. Simone C Molteni & G. Courret1 & B. Paule & L.Michel & J. L. Scartezzini. Design of anidolic zenithal lightguides for dayligting of underground spaces; Solar Energy Laboratory.

 

 

 

---

[1] Facilities Management-Health

[2] Urban Underground Space

[3] sense of place