مرکز پژوهش های فرهنگی و مطالعات اسلامی بنیان مرصوص ISCRC.IR

معماری اسلامی و رویکردهای آن

۱۶/۰۳/۱۳۹۷مدیر گروه معماری اسلامیبانک مقالات, دسته‌بندی نشده, گروه معمار اسلامی, مدیر گروه معماری اسلامی, مقالات مرکزبدون دیدگاه

۱- مقدمه

تفکیک معماری ایران به معماری اسلامی و غیراسلامی و در واقع به کارگیری اصطلاح «معماری اسلامی» برای معماری ایران به سده های اخیر برمی گردد و واژه ای است که باستان شاسان و محققین غربی در مطالعه آثار معماری ایران به کار گرفته اند.
اما چرا پیشینه به کارگیری اصطلاح «معماری اسلامی» در ایران به مسلمانان این مرزوبوم، خصوصا سازندگان آثار باشکوه این سرزمین برنمی گردد؟ در یک برداشت سطحی و در نگاه اول ممکن است احساس شود که شاید در بین مسلمانان سازنده یا کاربران معماری ایران اعتقادی به اسلام و معماری اسلامی نبوده است و یا لزومی بر ایجاد ارتباط بین معماری ساختمان ها و شهرها و معارف دین اسلام ندیده اند و بعدها مستشرقین غربی به علت مسلمان بود مردم و یا سازندگان بناها و یا اسلام بودن دین رسمی کشور این نام را بر آثار این دوران ایران نهاده اند و مسلمانان از طریق منابع نوشتاری غربی با معماری اسلامی به معنای تمام کلمه آشنا شده اند (نصیری انصاری، ۱۳۵۰ : ت). در ادامه نیز برای توجیه علل به کارگیری این اصطلاح، محققین ایرانی به تبیین آثار معماری ایران بر اساس مبانی و معارف اسلامی و نسبت دادن اجزای آنها به مفاهیم و ارکان دین اسلام پرداخته اند. هیلن براند (۱۳۷۷ : ۵۳) کم بودن مدارک تاریخی درباره معماری اسلامی در مکتوبات کشورهای اسلامی را نشان بی توجهی آنها به معماری دانسته است.
در نگاه دیگر، بین شیوه معماری و شهرسازی، و مبانی و ارزش های اسلامی ارتباطی تنگاتنگ برقرار است. که البته می توان بیان داشت که این معارف گاهی به صورت مستقیم و گاهی غیرمستقیم آثار معماری و شهرسازی ایران را تحت الشعاع قرار داده اند. و علت مطرح نشدن این ارتباط از سوی سازندگان و کاربران بنا این بوده که معماران ایرانی بیش از آنکه به دنبال ارائه سبک معماری و نام و نشان خود و آثار خود باشند، درصدد کمال و بالندگی معماری این سرزمین بوده اند و همت خود را بر برپایی بناهای باشکوه و پایدار در این سرزمین گمارده اند.
این مساله (نگاه دوم) از مهم ترین دلایل شبهه ها و تردیدهایی است که درباره اسلامی بودن آثار دوره اسلامی ممالک اسلامی مطرح می گردد. در حالی که بازخوانی و مهندسی معکوس آثار این دوران آنها را به عنوان پدیده هایی متاثر از بنیان های فکری اسلامی غیرقابل انکار مطرح می کند، که در پژوهش های مختلف صورت گرفته است. در عین حال به علت رویکرد تفسیری و عدم استناد به منابع و اسناد تاریخی در تحلیل و بازشناسی آثار، تحلیل این پژوهش ها عمدتا متکی به دلایلی مستند نیست و اغلب تحلیل ها، تنها استنباط شخصی مفسران و تأویل گران آثار است. به نظر می رسد این رویکردها تنها به تبیین آثار معماری و هنر ایران بر اساس مبانی و ارزش های اسلامی پرداخته اند و به علت عدم دسترسی به مستندات تاریخی، راه تبیین و مطالعه تطبیقی آثار و معارف اسلامی را به جای رویکرد اثباتی برگزیده اند.

با این فرضیه چگونه می توان اسلامی بودن آثار معماری و هنر ایران را مورد تحلیل قرارداد؟ و مولفه های موثر بر شکل گیری آثار اسلامی چه بوده است؟

۲- مروری بر رویکردهای تعریف معماری اسلامی
در ابتدا باید اشاره ای داشت به رویکردهای مطالعه، دسته بندی و تحلیل و یا طراحی آثار معماری و هنر اسلامی:

۱-۲- معماری مسلمانان
دین سازنده بنا اسلام بوده است. دیمر و آرنولد و کونل از این منظر آثار معماری اسلامی و دیگر آثار معماری را دسته بندی کرده اند. بر این اساس معماری اسلامی به دینی باز می گردد که معمار به آن گرایش داشته و در مقام عمل، معماری اسلامی مستقل از قواعد اسلامی و تابع قوانین فیزیکی، خصوصیات اقلیمی و آداب و رسوم و کارکردهای فیزیکی بناهای مربوط به آن است (Kuhnel, 1966 : 6). در این رویکرد آنچه اسلامی خوانده می شود، اساسا ارتباطی با اسلام ندارد و فرم های بصری و خصوصیات مشترک ساختمان ها به عنوان سلیقه مشترک افراد مورد بررسی قرار می گیرد (مهدوی نژاد، ۱۳۸۳ : ۶۰) و برای شناسایی اسلامی بودن و یا نبودن اثر به دین سازندگان آن مراجعه می گردد.

۲-۲- معماری کشورهای اسلامی
معماری برگرفته از خصوصیات سرزمینی و کهن الگوهای بومی کشورهای اسلامی در دوره حکمرانان مسلمان (Wilber, 1955: 9). کریستین پرایس و گرابار از این منظر آثار معماری اسلامی را مورد نقد و بررسی قرار داده اند. گرابار (Grabar, 1993 : 1) هیچ ارتباطی میان معماری اسلامی و معارف اسلامی نمی بیند و پرایس (۱۳۶۴ : ۹) بسیاری از صنعتگران و معماران سازنده در سرزمین های اسلامی را غیرمسلمانان زیر فرمان اسلام می خواند. بر این اساس (مهدوی نژاد، ۱۳۸۱ : ۲۶) هنر و معماری اسلامی هنری التقاطی و غیراصولی به وجود آمده از تکنیک ها و الگوهای کشورهای تحت تسخیر اسلام است.

۳-۲- معماری برگرفته از مفاهیم معنوی و معارف اسلامی
در این نگرش معماری و هنر اسلامی انتقال دهنده مضامین الهی و معارف اسلامی است. چه شیوه رمز و نماد و تمثیل را در پیش داشته و چه بازنمود طبیعت و واقعیات عالم طبیعت باشد.
در اینجا کار هنرمند و معمار، «نمودن زیبایی» و «جلوه گر کردن حقایق الهی» و «سرشار از پیام های ایزدی» است. آنچه هایدگر در رساله معروف خود با عنوان «سرآغاز کار هنری» به دنبال تبیین آن است و به تعبیر شاگرد توانمند او فون هرمان دست نیافتنی و رؤیایی است، در شاهکارهای معماری اسلامی تحقق یافته (مهدوی نژاد، ۱۳۸۳ : ۶۳) و تبلور عشق بازی معنوی معمار هنرمند عارف در کالبد فضا تجسد یافته است.
عیسی حجت این حقایق را سنت های الهی می نامد که معمار هنرمند ایرانی با دستان کیمیاگر خود در کالبد معماری نهاده است. بر این اساس معماری سنتی ایران گنجینه ای است از معرفت، عدالت، رعایت، قناعت و سایر ارزش هایی که از باور معمار در اثر معماری نهادینه شده است. و ظهور پندهایی است که با یا بی واسطه از سنت الهی بر رفتار و کردار معمار و به واسطۀ معمار در اثر معماری متبلور شده است (حجت، ۱۳۹۴ : ۱۴). معمار ایرانی، واسطه ای است میان سنت مقدس الهی و سنت مجرب انسانی. او ارزش های آسمانی را در ساخته های انسانی به ودیعه می گذارد.

۳- مؤلفه های موثر بر شکل گیری معماری اسلامی
در معماری اسلامی، درون مایه فکر اصلی و مفاهیم بنیادی، نسبتاً انتزاعی است و به کمک این درون مایه ها، مفاهیم معماری برای تمامی انگاره های بصری، شکل گرفته و برای استفاده در طراحی بنا، کنار یکدیگر قرار می گیرند. این قرارگیری بسته به درون مایه و مفاهیم می توان آگاهانه و مستقیم و یا به صورت غیرمستقیم و القای رنگ و بوی مفاهیم در کالبد فضا تحقق یابد. عوامل موثر بر قوت و ضعف آثار معماری اسلامی را در موارد زیر می توان برشمرد:

۱-۳- مبانی و مفاهیم متعالی فرهنگ اسلامی

۱-۱-۳- ترویج و زمینه سازی تحقق ارزش های اسلامی
معماری و هنر دینی آن است که بتواند آرمان ها و ارزش هایی را که ادیان به نشر آن در بین انسان ها همت گماشته اند را در بر داشته باشد و منتقل کند. این آرمان ها همان چیزهایی است که سعادت انسان، حقوق معنوی انسان، اعتلای انسان، تقوا و پرهیزگاری انسان و عدالت جامعه انسانی را تامین می کند. (خامنه ای، ۱۳۸۶ : ۹۲) از این نظر نباید تصور شود که معماری اسلامی آن است که حتما یک داستان دینی را به تصویر بکشد یا از یک مقوله اسلامی صحبت کند یا حتی برای اجرای عمل دینی یا عبادتی ساخته شده باشد. ای بسا بنایی که در حیطه آثار اسلامی قرار گیرد، اما در آن از فرم های عرفی و غیردینی استفاده شده باشد.
به عنوان مثال ارزش هایی که آثار مسکونی می توانند دنبال کنند حفظ حریم های خصوصی و عمومی، مردم واری، حفظ کرامت انسانی، تامین آرامش و آسایش انسانها، عدم اشراف به همسایگان و احترام به حقوق ساکنین و دیگران، زمینه سازی تحقق عدالت اجتماعی و … را شامل می شود. یا در بنای یک مسجد، طراح، کلماتی کلیدی همچون توحید، نور، ذکر، عبادت و طهارت را گلچین کرده و با پیوستگی معانی، مجموعه ای از کلمات کلیدی را به صورت های گوناگون بسط داده و در مسجد بازتاب می دهد.

۲-۱-۳- تجلی گری معانی عوالم هستی (عالم عقل، عالم مثال و عالم طبیعت) به شیوه رمز و نماد و تمثیل ۱
دسته دوم که هم از نظر نیاز به هنرمند- معمار- عارف و هم مخاطب خود حالت خاص و ویژه ای از معماری اسلامی را شامل می شود، شامل خلق فرم هایی است که تصویرگر معانی عالم عقل و مبانی حکمت و فلسفه اسلامی باشند. این رویکرد در معماری اسلامی می تواند در جای خود پاسخی برای سبک های مدرن و پسامدرن مانند دیکانستراکشن، فولدینک و پرش کیهانی و … باشد که سعی در بازنمود هستی و ویژگی های آن در آثار هنری و معماری اند. می توان گفت مهم ترین اصول و مبانی اسلامی، اصل وحدت وجود، کثرت در وحدت و وحدت در کثرت است که اصول گوناگون دیگر در معماری و شهرسازی اسلامی پدید آورده اند.۲ استنتاج این اصول در آثار تاریخی، با توجه به عدم اشاره مستقیم سازندگان و معاصران آثار، نیاز به تبیین دارد و رویکرد تفسیری تاریخی لازمه این کار، احتمال اثبات قطعی این مساله را دشوار می کند. پژوهش های این حوزه عموما در حال تبیین آثار دوره های اسلامی با معانی و مبانی حکمت و فلسفه اسلامی اند.

۲-۳- خصال معنوی و مهارت حرفه ای معمار و سازنده بنا
هنر یاد بهشت است و نوحه انسان در فراق. هنر زبان غربت بنی آدم است در فرقت دارالقرار و از همین روی همه با آن انس دارند… هنر زبان بی زبانی است و زبان هم زبانی… مایه اصلی هنر این درد غربت است. غربت آدمی که با خطاب اهبطوا از دریای جوار بدین کرانه تشنه فرو افتاده است تا تشنگی عشق را دریابد. (شهید آوینی، URL01)
اولین کسی که در خلق اثر معماری از آن بهره می گیرد معمار است. او در خلق اثر، خود را به عالم معنا پیوند می دهد و از بند عالم ماده رها می گرداند. او می آفریند چون نمی تواند به غیر آن مشغول باشد. چنانچه میکلانژ خود صریحا معترف می شود که «هنرمند چون ناگزیر از هنرمند شدن است، هنرمند می شود.»
در نتیجه می توان بیان داشت که در پیدایش هنر و اصالت آن، ادراک معمار از حقایق و مفاهیم اسلامی، که روح اثر را شکل خواهد داد، سرمایه اولیه سیر او در آن ساحت و موتور اولیه خلق آثار او خواهد بود. که رسیدن به آن مقام نیاز به تعلیم و تزکیه دارد. در مرحله بعد، قوه تخیل طراح است که حقایق و ارزش های اسلامی را در صور خیالی خود مجسم می کند، و در نهایت میزان اشراف او در به کارگیری تکنیک و ابزار هنر معماری تامین کننده قدرت اثر او در ثبت و زمینه سازی تحقق ارزش ها و مفاهیم اسلامی در قالب اثر معماری و نهایتا قدرت اشارت و هدایت به سوی آن ارزش ها و مفاهیم است. این مرتبه که ملاصدرا آن را «حکمت» می خواند، مقامی است که در آن انسان شایسته خلق معماری یا هر اثر هنری دیگر می شود. این دیدگاه هنر را حکمت تجسم یافته می داند.
پس اگر معمار هنرمند، درک صحیحی از حقایق و ارزش های اسلامی نداشته باشد، یا قوه خیال او قدرت تخیل نداشته باشد و یا با ابزار خلق اثر و هنر طراحی و ساخت بنا آشنایی کافی نداشته باشد، نمی تواند اثری مثمر و ارزشمند اسلامی بیافریند. به علاوه در جایی که به شیوه رمز و نمادپردازی به دنبال خلق آثار اسلامی اند، مساله ادراک و انتقال معانی بسیار دشوارتر می نماید.

۳-۳- نیازهای مادی و معنوی انسان مسلمان
نیازهای انسان شامل نیازهای مادی و معنوی می شود و اثر معماری باید زمینه ساز رفع هر دو دسته برای تعالی انسان باشد. یک اثر معماری در ابتدا باید تناسب کافی برای شکل گیری رفتار صحیح انسان مخاطب موضوع فضای معماری را داشته باشد. و در نهایت قدرت تحقق و زمینه سازی تعالی انسان را در فضا فراهم کند.
از این نظر می توان به این چالش اشاره داشت که اگر مخاطب فضا درک صحیحی از حقایق و مفاهیم اسلامی نداشته باشد دچار چالش شده و فضای معماری نمی تواند نقش خود را به درستی ایفا نماید. مانند آنکه قرآن را بر انسانی که به آن اعتقادی ندارد و یا قدرت درک مفاهیم نهفته در آن را ندارد قرائت کنیم و انتظار داشته باشیم مخاطب از شنیدن قرآن به تعالی برسد. در اینجا باید اشاره داشت که اثر معماری تنها می تواند زمینه تعالی را فراهم آورد و پرورش دهد و یا برعکس امکان تعالی را محدود کند و مانعی بر آن باشد. خصوصا در زمانی که معمار بخواهد از شیوه رمز و نمادپردازی در خلق اثر خود بهره گیرد، با توجه به حاکم نبودن زبان یکسان و همه گیر، انتقال معانی به مخاطبان او بسیار دشوارتر می نماید، که در انتها مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.

۴-۳- قالب و موضوع اثر معماری
حقیقت پس از نزول، در هر قالبی نمی گنجد. تنها قالب هایی ظرف تجلی حقیقت اند که ارزش و شایستگی ظرف معنویات شدن را داشته باشند. (نقی زاده، ۱۳۸۴ :۹۸) در بیان (نمایاندن و شناساندن) معنا توسط قرآن، عالم، و معماری و هنر اسلامی دارای قانونی مشابه است. مراتبی که بین حقیقت الهی و قرآن (کلام الهی) و کلام معصومین و کلام علمای دین و عامه مسلمانان برقرار است، بین خلقت الهی و معصومین و خلق هنری هنرمندان مسلمان، بسته به مرتبه ادراک آنها از هستی و مرتبه وجودیشان هنگام خلق اثر هنری و معماری برقرار است و بدین ترتیب همان طور که قرآن دارای بطون گوناگون است، آثار هنری و معماری نیز دارای بطون و لایه های مختلف در رسیدن به معانی نهفته در کالبد خودند.
از این منظر، معماری به عنوان هنر جامع که بسیاری از هنرهای دیگر را می تواند در خود جلوه گر باشد، هنری کاربردی است. و معمولا هنرهای کاربردی نسبت به هنرهای انتزاعی ظرفیت محدودتری را برای گنجایش معانی انتزاعی دارند، چرا که محدود به چارچوب های کاربردی هستند که برای آن خلق شده اند و نمی توانند به هر فرم و صورتی طراحی و ساخته شوند. ضمن اینکه نوع طراحی در هنر معماری می تواند هزینه های نامتعارفی را در پی داشته باشد که همین مساله می تواند اثر معماری را از یکی از اصول اسلامی که سادگی و پرهیز از اسراف و تجمل است، دور کند. به علاوه اگر انتزاعی شدن آثار را به سویی ببرد که در کاربرد خود ضعیف شوند، عملا به واسطه کاهش تناسب با نیازهای انسان از ارزش و رتبه آنها کاسته می گردد. مانند یک صندلی که به خاطر فرم خود از استاندارهای فیزیکی انسان خارج شده باشد.
از سوی دیگر در خلق اثر معماری، موضوع طرح در ظرفیت آن برای گنجایش ارزش ها و مفاهیم اسلامی بسیار تاثیرگذار است. به عنوان مثال طراحی فضاهای عملکردی مانند درمانگاه و اداره و مرکز تحقیقاتی علمی و مشابه آن از ظرفیت کمتری نسبت به طراحی خانه مسکونی و به مراتب ظرفیتی کمتر از طراحی یک مسجد و مجموعه فرهنگی- اسلامی دارد.

۴- خاتمه

بسیاری از آموزه های اسلام در قالب مفاهیم انتزاعی هستند و به دلیل غیرمادی بودن (که تنها تصوّری از آنها در ذهن پدیدار می شود)، امکان همفکری و توافق کمتری در ادراک مفاهیم مشترک آن وجود دارد. این گونه مفاهیم را نمی توان به صورت مستقیم، بی واسطه و انضمامی درک کرد، بلکه در اثر مشاهده و ادراکِ وضعیتّی عینی، معنی می شوند (میرسندسی، ۱۳۸۹).
در خاتمه می توان گفت که آنچه که در حال حاضر در اغلب مطالعات معماری اسلامی، خصوصا آموزش آن در دانشگاه های ایران و در درس معماری اسلامی رایج است، بررسی تاریخی معماری کشورهای اسلامی و معماری دوره اسلامی آنهاست. در حالی که بررسی معماری اسلامی به مفهوم واقعی آن که همان معماری برگرفته از مفاهیم معنوی و معارف اسلامی و انتقال دهنده مضامین الهی و معارف اسلامی است، نیاز به پژوهش های عمیق تر و کارشناسانه تری دارد که مبتنی بر ارزش ها و باورهای جهانبینی اسلامی دارد.

۵- پی نوشت ها

۱- در این شیوه که حاصل آن خلق هنر قدسی بر اساس اصل تجلی است؛ و کار هنر و معماری متعالی به تصویر کشیدن این تجلی. در خلق هنر قدسی دریافت و انتقال معانی از مکاشفات و ادراک حقایق توسط هنرمند آغاز می گردد. این کار توسط قوه خیال آدمی که از یک سو با عالم معنا و از سوی دیگر با عالم مشهودات مرتبط است، صورت می گیرد. هنرمندی هنرمند در مرحله پس از مکاشفه آنجا نمودار می شود که بهترین ظرف و نزدیک ترین قالب را در ثبت و انتقال معانی برگزیند. در این راستا از ابزارهایی چون نماد و رمز و کنایه و استعاره بهره می گیرد.
عکس روی تو چو در آینه‌ی جام افتـاد عارف از پرتو می در طمع خام افتـاد
حسن روی تو به یک جلوه که درآینه کرد           این همـــه نقش در آینه اوهــام افتاد
این همه عکس می و نقش نگارین که نمود       یک فروغ رخ ساقی است که در جام افتاد
در ادبیات، حافظ همه نقوش و صور را حاصل جلوه فروغ رخ ساقی می‎داند که ابتدا در آینه اول (قلب انسان کامل یا قرآن) و سپس آینه دوم (هنرمندی که آینه دل را از زنگارها زدوده باشد) و در نهایت در آینه سوم (نقوش و صوری که قابلیت حمل این زیبایی‎ها را داشته باشند) جلوه می‎یابد. (نقره‎کار، ۱۳۸۷: ۲۲۵)
۲- کوماراسوامی، شووان، اتی نهاوزن، گربا، کریشلو، بورکهارت و سید حسین نصر (آوینی، ۱۳۷۰) و اردلان (اردلان و بختیار ۱۳۸۰) از شخصیت های برجسته و معماران صاحبنظر این نگرش هستند.

۶- فهرست منابع

آوینی، سید محمد (۱۳۷۰). مجموعه مقالات جاودانگی و هنر. ترجمه سید محمد آوینی. تهران: دفتر مطالعات دینی هنر.
اردلان، نادر، و لاله بختیار (۱۳۸۰). حس وحدت. ترجمه حمید شاهرخی. اصفهان: خاک.
پرایس، کریستین (۱۳۶۴). تاریخ هنر اسلامی. ترجمه مسعود رجب نیا. چاپ دوم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
حجت، عیسی (۱۳۹۴). سنتِ سنت گرایان و سنت گرایی معماران. نشریه هنرهای زیبا. معماری و شهرسازی دوره ۲۰ شماره ۱ بهار ۱۳۹۴
خامنه ای، سیدعلی (۱۳۸۶). نکته های ناب؛ بیانات در جمع اصحاب فرهنگ و هنر و اندیشه، در تاریخ ۱/۵/۱۳۸۰٫ ج۲٫ تهران، نشر معارف
مهدوی نژاد، محمدجواد (۱۳۸۱). هنر اسلامی در چالش مفاهیم معاصر و افق های جدید. نشریه هنرهای زیبا، شماره ۱۲، زمستان ۱۳۸۱
مهدوی نژاد، محمدجواد (۱۳۸۳). حکمت معماری اسلامی، جستجو در ژرف ساخت های معنوی معماری اسلامی ایران. نشریه هنرهای زیبا، شماره ۱۹، پاییز ۱۳۸۳
میرسندسی، سید محمد (۱۳۸۹). تحلیل درک مردم از عدالت در مشهد، مجله مطالعات اجتماعی ایران، سال ۴، شماره ۱۲
نصیری انصاری، محمود (۱۳۵۰). سیری در معماری ایران. چاپ اول، تهران: چاپ خانه هنرسرای عالی
نقره کار، عبدالحمید (۱۳۷۷). درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی. تهران: شرکت طرح و نشر پیام سیما: وزارت مسکن و شهرسازی، دفتر معماری و طراحی شهری‬.
نقی زاده، محمد (۱۳۸۴). سیری در مبانی نظری معماری، چاپ دوم، تهران: سروش دانش
هیلن براند، رابرت (۱۳۷۷). معماری اسلامی. ترجمه ایرج اعتصام. چاپ اول، تهران: شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری

Grabar, Oleg (1973) The Formation of Islamic Art. Yale University Press. New Haven and London
Kuhnel, E. (1966) Islamic Art and Architecture. Translated by: Katherine Watson. G. Bell and Sons LTD, London
Willber, D. (1955) The Architecture of Islamic Iran. Princeton
URL01: https://old.aviny.com/Article/Aviny/Chapters/YadBehesht.aspx ,1396/06/03

http://iscrc.ir/معماری-اسلامی-و-رویکردهای-آن/