سبک‌های معماری اسلامی و بناهای مربوطه در ایران
سبک‌های معماری اسلامی و بناهای مربوطه در ایران
سبک‌های معماری اسلامی و بناهای مربوطه در ایران
معماری ایرانی را در دوره اسلامی پیش از دوره معاصر به چهار سبک خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی تقسیم می کنند، که در این مطلب به معرفی اجمالی این سبک ها می پردازیم، همچنین ویژگی های هر یک را بیان کرده و بنا های شاخص هر سبک را ذکر می کنیم.
سبک خراسانی:
با طلوع اسلام ساخت بناهای مذهبی به خصوص مساجد آغاز گردید. سبک خراسانی اولین سبک معماری اسلامی بوده، چون اولین بناها در خراسان ایجاد شده، لذا به سبک خراسانی معروف است. این سبک در قرون اولین (1 تا 4 هجری) رایج بوده و تحت تأثیر پلان و نقشه مساجد عربی با ساختمانی ایرانی (پارتی) با فضای ساده (فاقد تزئینات) بنا احداث شده‌اند.
ویژگی‌های سبک خراسانی:
1. پلان مستطیل شکل
2. فضای شبستانی یا چهل ستونی
3. ساده و بی‌پیرایه (فاقد تزئینات)
4. مصالح اولیه خشت خام و آجر
5. فاقد پوشش و تزئینات یا گاهاً پوشش کاهگل
6. استفاده از تک منار منفک با مقطع دایره‌ای در شمال بنا
7. قوس‌های بیضی، تخم‌مرغی، ناری
در سبک خراسانی پلان و نقشه مساجد عربی و ساختمان بنا ایرانی است.
بناهای سبک خراسانی:
1. مسجد جامع فهرج
2. مسجد تاریخانه‌ی دامغان
3. مسجد جامع نیریز
4. مسجد جامع ابرقو
5. مسجد جامع میید
6. مسجد جامع اردستان
7. مسجد جامع اصفهان
8. ارگ بم در کرمان
9. رباط ماهی یا چاهه در سرخس
10. پل – سد امیر در شیراز
11. مسجد جامع اردبیل
- سبک رازی:
تغییرات اسلوب معماری روندی تدریجی و آرام دارد، آغاز تغییرات در اسلوب خراسانی و نزدیک شدن آن به سبک رازی از دوره‌ی آل زیار و سامانیان صورت پذیرفته است. سبک رازی دومین سبک معماری پس از اسلام در ایران می‌باشد. که اوج آن در دوره‌ی سلجوقی بوده است.چون اولین بناها در شهر ری (راز) احداث گردیده، به سبک رازی معروف است. از مهمترین تغییرات این سبک حذف فضای شبستانی و ستون‌های آن و احداث ایوان، گنبد با پلان چهار ایوانی می‌باشد.
اصلی‌ترین متنوع‌ترین سبک معماری ایرانی، سبک رازی است.
سبک رازی تحت تأثیر سبک پارسی و پارتی قرار دارد.
روند تغییر مساجد شبستانی به ایوانی
مساجد شبستانی: مانند مسجد جامع فهرج یزد، مسجد تاریخانه‌ی دامغان. مساجد چهار طاقی: مانند مسجد یزد خواست، مسجد جامع اردبیل. مساجد تک ایوانی: مانند مسجد جامع نیریز، مسجد جامع رجبعلی (درخونگاه تهران) مسجد جامع یزد، مسجد جامع سمنان. مساجد دو ایوانی: مسجد جامع زوزن (فریومد خراسان)، مسجد جامع ساوه. مساجد چهار ایوانی: مسجد جامع اصفهان – مسجد امام اصفهان
ویژگی‌های سبک رازی:
1. پلان مستطیل شکل
2. فضای ایوانی
3. مصالح اولیه آجر
4. ساخت ایوان 0پلان ایوان مربع شکل می‌باشد)
5. استفاده از طاق‌های جناقی (تیزه دار)
6. ساخت گنبد و متعلقات آن (گوشواره و فیلپوش)، گنبدها بر پشت ایوان جنوبی ساخته می‌شده است.
7. ساخت زوج مناره بر ایوان جنوبی
8. استفاده از تزئینات (گچ‌بری، آجرکاری، گره‌سازی، کاشی خشتی)
بناهای سبک رازی:
1. مقبره‌ی امیر اسماعیل سامانی در بخارا
2. گنبد سرخ مراغه
3. مقبره‌ی امیر ارسلان جاذب در مشهد
4. برج رسگت در سواد کوه مازندران
5. برج لاجیم در مازندران
6. برج اردکان در گرگان
7. برج مهماندوست در دامغان
8. برج طغرل در شهر ری
9. برج علاءالدین تکش در ورامین
10. برج مقبره‌های خرقان در همدان
11. گنبد قابوس در گرگان
12. مسجد برسیان در اصفهان
13. مسجد جامع اردستان
14. مسجد جامع کبیر قزوین
15. رباط شرف (کاروانسرای شرف) در سرخس
16. مسجد جامع گلپایگان
17. مسجد جامع اصفهان (عتیق اصفهان)
18. گنبد علویان درهمدان
19. پل شهرستان در اصفهان
20. حرم حضرت عبدالعظیم
- سبک آذری:
با ورود مغولان (ایلخانی) این شیوه معماری آغاز گردید و تا زمان صفویه ادامه داشته است. چون اولین بناها درتبریز احداث گردید به سبک آذری معروف است. دوره‌ی حکومت غازان خان را آغاز سبک آذری می‌دانند.
سبک آذری خود به دو شیوه قابل تفکیک می‌باشد:
الف: شیوه‌ی اول سبک آذری مربوط به دوره‌ی ایلخانی به مرکزیت تبریز با ویژگی‌های زیر:
1. ساخت بناهای سترگ و عظیم
2. توجه به تناسبات عمودی بنا
3. ساخت ایوان با پلان مستطیل شکل
4. تنوع در ایوان سازی
5. استفاده از تزئیناتی چون گچ‌بری، کاشی زرین فام و کاشی نقش برجسته.
ب: شیوه ی دوم سبک آذری مربوط به دوره‌ی تیموری به مرکزیت سمرقند با ویژگی‌های زیر:
1. ساخت ساقه (گلوگاه) بین فضای گنبد و گنبد خانه.
2. ایجاد سطوح ناصاف در تمامی بنا.
3. استفاده از تزئینات کاشی معرق (موزاییک کاری)
دوره‌ی تیموری اوج معماری سبک آذری می‌باشد.
از بناهای سبک آذری:
1. شنب غازان
2. ربع رشیدی
3. رصدخانه‌ی مراغه
4. ارگ علیشاه در تبریز
5. مدرسه و تکیه‌ی امیر چخماق
6. زندان اسکندر یا مدرسه‌ی ضیاییه در یزد
7. مسجد جامع ورامین
8. گنبد سلطانیه یا مقبره‌ی اولجایتو
9. جرم امام رضا (ع)
10. مقبره‌ی شیخ صفی الدین اردبیلی
11. مسجد کبود تبریز یا جهانشاه
12. مدرسه‌ی امامی اصفهانی
13. مسجد جامع یزد
14. مسجد گوهرشاد
15. مجموعه‌ی تاریخی سنگ بست
16. مقبره ی شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان
17. مدرسه‌ی غیاثیه خردگرد در خواف
18. مسجد جامع عتیق شیراز
19. مقعه‌هارونیه در توس
20. گور امیر تیمور در سمرقند
21. مزار شیخ احمد جام در تربت جام
22. مقبره‌ی سلطان بخت آغا در اصفهان
23. مسجد و مدرسه‌ی طلاکاری در سمرقند
24. مجموعه‌ی آرامگاه‌های شاه زند در سمرقند
25. مدرسه‌ی گوهرشاد در هرات
26. مسجد بی‌بی خاتون در سمرقند
27. مدرسه‌ی میر عرب در بخارا
28. کاروانسرای انجیره در جاده یزد – طبس
29. کاروانسرای چهار آباد درجاده‌ی نطنز – اصفهان
30. پل قافلانکوه
31. منارجنبان
- سبک اصفهانی:
به شیوه‌ی معماری دوره‌ی صفویه، سبک اصفهانی اطلاق می‌شود. چون اولین بنادر شهرهای اصفهان ساخته شده و به سبک اصفهانی معروف است. دوره‌ی حکومت شاه عباس را عصر طلایی سبک اصفهانی می‌دانند.
ویژگی‌های سبک اصفهانی (تزئینی‌ترین سبک معماری ایرانی)
1. پلان مستطیل شکل و چند ضلعی ساده
2. پلان ایوانی
3. مصالح مرغوب و بادوام
4. در تزئینات بناها از کاشی خشتی، هفت‌رنگ، مقرنس کاری، یزدی‌بندی، کاربندی یا رسمی‌بندی استفاده شده است.
