گزارش 40 ساله روستاها وعشایر- بخش 3

« بخش عشایر»

 

« بخش عشایر»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

در جغرافیای سیاسی اجتماعی، عشایر به مردمانی اطلاق می شود که دارای ساختار اجتماعی قبیله ای و عشیره ای، اتکای معاش بر دامداری و شیوه زندگی شبانی مبتنی بر رمه گردانی در زیست بوم ییلاق و قشلاق می باشند.

جامعه عشایری ایران در طول تاریخ پرفراز و نشیب کشور همواره نقشی انکارناپذیر را در حوزه سیاست و اقتصاد کل کشور ایفا کرده است و با توجه به نقش غیر قابل اغماض این جامعه، دولت‌های گذشته هیچگاه نتوانستند این قشر غیور و مولد را به حاشیه برانند؛ اما وجود ضعف های متعدد در این دولت ها باعث شده بود که ساماندهی مناسب و قابل توجهی نیز تا بعد از انقلاب اسلامی در زمینه امور مربوط به عشایر صورت نگیرد و همه ارگانهایی که در این زمینه شروع به فعالیت کرده بودند نیز دچار ضعفها و کاستی هایی بودند که بدون دستیابی به نتایج مفید و قابل توجه، با دیگر ارگانها جایگزین می شدند.

عشایر ایران به مثابه جامعه سوم که دارای وجوه زیستی متمایزی با دو جامعه شهری و روستایی کشور است، نه تنها در وجه درونی دارای ساختار ویژه مدیریتی و رهبری بوده بلکه از گذشته دور دولت‌های مرکزی و حتی حکام محلی آن‌ها نیز برای اعمال حاکمیت خود بر این جامعه، ساز و کار اداری و تشکیلاتی ویژه‌ای را تدارک می‌دیده‌اند.

پس از انقلاب اسلامی نگاه و توجه ویژه ای به این جامعه تأثیرگذار شده است و تلاش شده در جهت ارتقاء هویتی، رفاهی، و کارایی آن گام هایی اساسی برداشته شود.

بررسی وضعیت جمعیت عشایرکشور در چند دهه گذشته نشان‌دهنده کاهش نسبت جمعیت عشایر کشور در مقایسه با جمعیت کل کشور است. بر اساس اطلاعات منابع تاریخی، درسال 1245 ه. ش. حدود 38.6 درصد جمعیت کشور، عشایری بوده است که این نسبت در سال 1345 به 9.6 درصد کاهش پیدا کرده است.

بر اساس آخرین سرشماری رسمی عشایر کشور که توسط مرکز آمار ایران صورت گرفته است نسبت جمعیت عشایر کشور به کل جمعیت به 1.68 درصد کاهش پیدا کرده است که این امر نشان‌دهنده کاهش نسبت جمعیت عشایر کشور است.[1]

جمعیت  عشایر کشور حدود 1186830 نفر در قالب 212 هزار و 772 خانوار، 104 ایل، 552 طایفه مستقل و 19840 رده ایلی است[2].

الف) زیرساختی و فیزیکی

برخورداری از زیرساخت‌ها و تأسیسات

برخورداری از آب آشامیدنی بهداشتی

Ø               با تلاش‌های دولت جمهوری اسلامی ایران تا پایان سال 1396، 72 درصد عشایر کشور از آب آشامیدنی بهداشتی بهره‌مند شده‌اند[3].

برخورداری از برق

Ø               تا پایان سال 1396، 64 درصد عشایر کشور از نعمت برق برخوردار شده‌اند[4].

دسترسی به مخابرات

Ø               با تلاش‌های مجدانه دولت جمهوری اسلامی 76 درصد عشایر کشور تا پایان سال 1396 به مخابرات دسترسی یافته‌اند[5].

برخورداری از راه‌های دسترسی

Ø               تا پایان سال 1396 و با تلاش‌های پیگیرانه دولت جمهوری اسلامی 96 درصد عشایر کشور از راه‌های دسترسی مناسب جهت کوچ برخوردار شده‌اند[6].

برخورداری از غسالخانه

Ø               تا پایان سال 1396، 8.5 درصد جمعیت عشایر به غسالخانه‌های تجهیزشده و مناسب دسترسی یافته‌اند[7].

برخورداری از خدمات مذهبی، فرهنگی، آموزشی، ورزشی

برخورداری از مراکز آموزشی[8]

Ø               91 درصد از جمعیت عشایری کشور تا پایان سال 1396 از مراکز آموزش ابتدایی بهره‌مند شده‌اند.

Ø               39 درصد از جمعیت عشایری کشور تا پایان سال 1396 از مراکز آموزش راهنمایی بهره‌مند شده‌اند.

Ø               21 درصد از جمعیت عشایری کشور تا پایان سال 1396 از مراکز آموزش متوسطه بهره‌مند شده‌اند.

Ø               6 درصد از جمعیت عشایری کشور تا پایان سال 1396 از مراکز آموزش پیش‌دانشگاهی بهره‌مند شده‌اند.

برخورداری از مراکز مذهبی، فرهنگی و ورزشی[9]

Ø               با تلاش‌های دولت جمهوری اسلامی ایران تا پایان سال 1396، 37 درصد عشایر کشور از مراکز مذهبی برخوردار شده‌اند.

Ø               امروز و به برکت انقلاب اسلامی 2.7 درصد عشایر کشور از کتابخانه برخوردارند.

Ø               به یمن انقلاب اسلامی ایران تا پایان سال 1396، 6.5 درصد عشایر کشور از مراکز ورزشی برخوردارند.

مسکن و اسکان عشایر

طرح اسکان اختیاری در مقابل طرح اسکان اجباری رضاشاه

Ø               پیش از انقلاب طرح اسکان اجباری عشایر با عنوان تخت قاپو در ایران توسط رضا شاه صورت پذیرفت که تأثیرات بسیار منفی بر ساختار عشایر ایران و عملکرد آن‌ها در چرخه اجتماعی و اقتصادی کشور برجای گذاشت؛ اما در سالهای بعد از انقلاب با تغییر رویکردها اسکان اختیاری عشایر مد نظر قرار گرفت. پس از انقلاب اسلامی اسکان عشایر کوچنده کاملا اختیاری و تنها با درخواست خودشان صورت می‌گیرد[10].  

ارائه خدمات تشویقی جهت اسکان اختیاری

Ø               ایجاد بستر و زمینه اسکان اختیاری عشایر و ارائه خدمات متعدد در قالب طرح عملیات اجرایی عشایر از افتخارات نظام اسلامی است. طرح عملیات اجرایی اسکان از جمله طرح‌های مهمی است که پس از انقلاب در ارتباط با عشایر پی‌گیری شده است. هدف این طرح، اجرای عملیات عمرانی و زیربنایی اسکان در کانون‌های توسعه عشایری و تجهیز این کانون ها به خدماتی از قبیل راه، آب، برق و آماده‌سازی سایت اسکان در مناطق عشایری کشور است[11].

Ø               با اجرای طرح عملیات اجرایی اسکان عشایر، اهدافی چون جلوگیری از مهاجرت به حاشیه شهرها توسط عشایری که تمایل به کوچ نداشته و داوطلب اسکان هستند، ارتقای میزان تولیدات و توانمندی‌های اقتصادی عشایر، افزایش کیفیت زندگی و رفاه خانوار عشایری و ایجاد تنوع در تولید و کاهش فشار بر مراتع محقق شده است[12].

در جدول زیر، بخشی از فعالیت‌های انجام شده در قالب  طرح عملیات اجرایی اسکان ارائه شده است.

جدول 4: فعالیت‌های انجام شده در قالب  طرح عملیات اجرایی اسکان

ردیف	پروژه	واحد کار	تا پایان برنامه چهارم	از 89 تا پایان 92	از 93 تا پایان تیر 97	جمع
1	احداث راه	کیلومتر	3353	671	481	4505
2	انتقال آب کشاورزی	کیلومتر	6755	548	419	7722
3	آسفالت راه	کیلومتر	329	169	46	544
4	شبکه برق فشار متوسط	کیلومتر	513.5	115.5	142	771
5	ایستگاه پمپاژ آب	لیتر بر ثانیه	9992	1990	1156	13138
6	حفر و تجهیز چاه	حلقه	1583	134	71	1788
7	تسطیح وتجهیز اراضی کشاورزی	هکتار	22986	3113	261	26360
8	لوله کشی آب آشامیدنی	کیلومتر	9000	1399	1238	11637
9	آماده سازی سایت اسکان	کانون	695	76	12	783

مأخذ: روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

Ø               پس از انقلاب اسلامی یکی از گام‌های مؤثر در جهت اسکان اختیاری عشایر در کشور، الگوسازی اسکان اختیاری عشایر با ایجاد کانون های توسعه می باشد که برای نمونه می توان به ایجاد کانون توسعه شهسوار در فاصله 25 کیلومتری سمیرم و 130 کیلومتری اصفهان اشاره کرد. کانون توسعه شهسوار یکی از بزرگترین کانون های اسکان عشایر در کشور به شمار می آید.[13]

ارائه تسهیلات و خدمات به کوچندگان

طرح ارائه خدمات پشتیبانی به کوچندگان

Ø     پس از انقلاب اسلامی و در راستای تسهیل زندگی و ارتقاء کیفیت زیستی عشایر طرح ارائه خدمات پشتیبانی به کوچندگان اجرا شده است.این طرح  با هدف ارایه خدماتی از قبیل راه سازی، تأمین آب شرب و همچنین ارائه خدمات زیرساختی تولیدی به عشایر کوچنده کشور در مناطق ییلاقی و قشلاقی و در مسیر کوچ عشایر اجرا می‌شود[14].

جدول 5: فعالیت‌های انجام شده در قالب طرح ارائه خدمات پشتیبانی به کوچندگان

ردیف	پروژه	واحد کار	تا پایان برنامه چهارم	از 89 تا پایان 92	از 93 تا پایان تیر 97	جمع
1	آبشخور دام	باب	5959	842	1139	7940
2	لایروبی و مرمت قنوات	رشته	6018	223	170	6411
3	بند خاکی	مورد	317	8	12	337
4	بهسازی چشمه	دهنه	2270	506	693	3469
5	آموزش عشایر	نفر روز	1279639	93181	192376	1565196
6	نگهداری راه	کیلومتر	90964	17453	18960	127377
7	راه گشائی	کیلومتر	32331	2252	2055	36638
8	احداث راه عشایری	کیلومتر	29640	1312	762	31714
9	آبرسانی با تانکر	خانوار/ سال	706547	85354	180141	972042
10	سرویسهای بهداشتی	دستگاه	1630	178	385	2193
11	حفر چاه	حلقه	2057	79	114	2250
12	احداث آب انبار	متر مکعب	746533	11248	19557	777338
13	تأسیسات خدمات عشایری	مورد	255	119	36	410
14	احداث انبار علوفه	متر مربع	49597	3336	4112	57045
15	احداث پل	دهنه	734	147	238	1119

مأخذ: روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

طرح جایگزینی سوخت فسیلی و انرژی های نو

Ø               اجرای طرح جایگزینی سوخت فسیلی و انرژی‌های نو از دیگر خدمات جمهوری اسلامی ایران برای عشایر بوده است. با اجرای این طرح، ضمن تامین سوخت مورد نیاز عشایر، از بوته‌کنی و قطع درختان جلوگیری می‌شود و حفظ منابع طبیعی و نیز افزایش سطح رفاه خانوارهای عشایری را به دنبال خواهد داشت.

جدول 6: طرح جایگزینی سوخت فسیلی و انرژی‌های نو در مناطق عشایری

ادوات/ سنوات	واحد	برنامه چهارم	تا پایان برنامه پنجم	تا پایان سال 1396
احداث جایگاه ذخیره و توزیع مواد نفتی	جایگاه	895	955	955
احداث جایگاه ذخیره و توزیع گاز مایع	جایگاه	643	687	687
خرید و تجهیز خودروی سوخت رسان	دستگاه	189	224	225
آموزش و ترویج لوازم گازسوز و نفت سوز	خانوار	80034	80034	80034
اجاق خورشیدی	دستگاه	19	19	19
فانوس/ چراغ قوه/ چراغ معابر خورشیدی	دستگاه	2103	8213	13242
پکیج مولد انرژی	دستگاه	35	1047	1798
آبگرمکن خورشیدی	دستگاه	46	379	413

مأخذ: روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

Ø               تا پایان سال 1396، 93 مرکز سوخت فسیلی برای دسترسی آسان‌تر عشایر ایجاد شده‌است[15].

بهداشت عشایر

Ø               راه اندازی خانه بهداشت عشایری و استخدام و تربیت بهورز عشایری در قالب طرح تحول سلامت و نوسازی شبکه بهداشتی کشور از اقدامات اثرگذار جمهوری اسلامی در ارتقا سلامت و بهداشت عشایر می باشد که در زمان های قبل از انقلاب خبری از آن نبود[16]. به عنوان نمونه انتخاب، آموزش و به کارگیری ٢٠ بهورز شامل 19 نفر زن و یک نفر مرد برای فعالیت در ١٩ خانه بهداشت عشایری استان فارس، به عنوان استانی که بیشترین تعداد عشایر را داراست. حدود 100 هزار نفر عشایر از جمعیت عشایری استان فارس از خدمات این بهورزان برخوردار هستند[17].

Ø               راه‌اندازی بالغ بر 70 خانه بهداشت عشایری از سال 1395، برای اولین بار مطابق آیین نامه ساماندهی عشایر مصوب هیات دولت[18].

Ø               اجرای طرح ارتقای سطح سلامت دانش‌آموزان عشایر با توزیع جعبه‌ کمک‌های اولیه در بین مدارس عشایر، تغذیه رایگان و ... [19]

Ø               ارائه مراقبت های ویژه برای زنان باردار، مراقبت های کودکان، مراقبت های سالمندان، مراقبت های میانسالان ، مراقبت های نوجوانان و جوانان، بهداشت محیط و حرفه ای، واکسیناسیون و خدمات مجاز درمانی و خدمات و مراقبت های نظام شبکه و خدماتی که در خانه بهداشت ها توسط بهورز عشایری برای اولین بار در کشور اتفاق افتاده است[20].

Ø               تا پایان سال 1396، 60 درصد جمعیت عشایر کشور از خدمات خانه بهداشت برخوردار شده‌اند[21].

خدمات دامداری عشایر

Ø               عشایر ایران با دارا بودن بالغ بر 24 میلیون واحد دامی (28 درصد دام سبک و 4 درصد دام سنگین کشور)، بیش از 20 درصد گوشت قرمز را تولید کرده و نقش بارزی در سایر تولیدات دامی نیز دارند[22].

Ø               با توجه به سیاست‌های حمایتی جمهوری اسلامی ایران، عشایر حدود 38 درصد مراتع خوب کشور را در اختیار دارند و در عرصه‌ای حدود 59 درصد مساحت کشور پراکنده هستند[23].

Ø               از ابتکارات جمهوری اسلامی ایران نسبت به عشایر، اجرای طرح پرواربندی دام عشایر با اصلاح و افزایش بهره‌وری زنجیره تولید است.

ایجاد تعادل نسبی بین دام و مرتع، کنترل قیمت دام مازاد عشایر، جلوگیری از زیان ناشی از فروش اجباری دام به واسطه ها، ایجاد اشتغال متناسب با شیوه زندگی و منطبق با منابع درآمدی خانوارهای عشایری، تغذیه صحیح دام و افزایش راندمان آنها، کاهش هزینه های ثابت سرمایه گذاری در امر پرواربندی، ترویج تغذیه علمی و صحیح دام و استفاده از مواد کنستانتره ای، افزایش ضریب تبدیل علوفه به گوشت و کمک به اقتصاد خانوارهای عشایری، از مزایا و دستاوردهای این طرح به شمار می رود[24].

تولیدات عشایر

Ø               با پشتیبانی از عشایر، علاوه بر فعال و تولیدکننده بودن عشایر ایران اسلامی، زمینه ایجاد تعداد زیادی شغل در خارج از جامعه عشایری در زمینه‌های صنعتی، بازرگانی و خدمات پشتیبانی فراهم گردیده است[25]. این جامعه همچنین  5 درصد تولیدات کشاورزی و باغی کشور را تأمین و به بازار عرضه می‌کند[26].

جدول 7: مقدار تولید شیر، پشم،‌ مو و کرک

شرح	جمع	گوسفند	بز	گاو	گاومیش	شتر
شیر	330357	118567	130078	77819	1652	2242
پشم(ناشسته، مو و کرک)	13392	12337	1039	×	×	17

مأخذ: پایگاه اطلاعرسانی مرکز آمار ایران،

  سرشماری اجتماعی اقتصادی عشایر کوچنده کشور سال۱۳۸۷ نتایج تفصیلی کل کشور

ب) فرهنگی_معنوی

Ø               دولت جمهوری اسلامی ایران در راستای ارتقاء توانمندی‌های فرهنگی- مذهبی عشایر ایران اقدام به تهیه «طرح ویژه ارائه خدمات فرهنگی و مذهبی به جامعه عشایری» نموده است[27].

این طرح با مشارکت 18 دستگاه، نهاد و سازمان مسئول و مؤثر در امور فرهنگی و مذهبی عشایر و با اهداف زیر تهیه شد:

-  محرومیت زدایی، توسعه متوازن، ساماندهی و ارتقای کیفیت زندگی و تعالی فرهنگی و معنوی عشایر

-  پاسداری از ارزش‌های اصیل و مواریث فرهنگی و معنوی، حفظ هویت ایرانی – اسلامی وشناساندن و معرفی پتانسیل‌ها و توانمندی‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه عشایری.

-  ارتقای شاخص‌های فرهنگی و مذهبی در جامعه عشایری حداقل به سطح وضعیت آن شاخص در مناطق روستایی

-  نظام مند نمودن فرآیند شناخت، برنامه‌ریزی، ساماندهی و اجرای خدمات فرهنگی و مذهبی برای عشایر با شناسایی و احصای وظایف و مسئولیت‌ها و خدمات قابل ارایه دستگاه‌ها و نهادهای فرهنگی

---

[1]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، 05/06/1397، نشانی: http://ashayer.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=162 و روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[2]. پایگاه اطلاعرسانی مرکز آمار ایران،  سرشماری اجتماعی اقتصادی عشایر کوچنده کشور - ۱۳۸۷ نتایج تفصیلی کل کشور

[3]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[4]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[5]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[6]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[7]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[8]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[9]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[10]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، 05/06/1397، نشانی:

http://www.ashayer.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=150

[11]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، 05/06/1397، نشانی:

http://www.ashayer.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=150

[12]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، 05/06/1397، نشانی:

http://www.ashayer.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=150

[13]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، 05/06/1397، نشانی: http://www.ashayer.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=150

[14]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[15]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[16]. خبرگزاری جمهوری اسلامی، 08/04/1395، کد خبر  82129099، نشانی: http://www.irna.ir/fa/News/82129099

[17]. خبرگزاری جمهوری اسلامی استان فارس، 10/07/1396، کد خبر 82682423، نشانی:

http://www.irna.ir/fars/fa/News/82682423

[18]. خبرگزاری جمهوری اسلامی، 08/04/1395، کد خبر  82129099، نشانی:http://www.irna.ir/fa/News/82129099

[19]. خبرگزاری فارس، 17/11/1384، کد خبر:  ۸۴۱۱۱۶۰۶۰۳، نشانی:

https://www.farsnews.com/printable.php?nn=8411160603

[20]. خبرگزاری جمهوری اسلامی استان فارس، 10/07/1396، کد خبر 82682423، نشانی:

http://www.irna.ir/fars/fa/News/82682423

[21]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[22]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، 05/06/1397، نشانی:

  http://ashayer.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=148

[23]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، 05/06/1397، نشانی:

  http://ashayer.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=148

[24].  روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[25]. پایگاه اطلاعرسانی سازمان امور عشایر ایران، 05/06/1397، نشانی:

  http://ashayer.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=148

[26]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران

[27]. روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان امور عشایر ایران