مراحل تطور الاجتهاد فی الفقه الإمامی (کتاب)
فشارکى، .....نیز اعلام این دوره فقهى مى‌باشند.
مراحل تطور الاجتهاد فی الفقه الإمامی (کتاب)
« مراحل تطور الاجتهاد فی الفقه الإمامی»، مقاله‌اى است در زمینه تاریخ فقه و اجتهاد که به قلم محقق گرانقدر جناب آقاى سید منذر طباطبایی حکیم و به زبان عربی تألیف گردیده است. این رساله کوشیده تا با نگاهى تفصیلى به تاریخ فقاهت از آغاز پیدایش تا به امروز، جایگاه رفیع این علم را روشن نموده و علل پویایى و اتقان فقه شیعه را مبیّن سازد.
فهرست مندرجات
۱ - ساختار کتاب
۲ - گزارش محتوا
۲.۱ - قسمت اول
۲.۲ - مراحل تکامل فقه
۲.۳ - مرحله تأسیس
۲.۴ - مرحله انطلاق
۲.۵ - مرحله استقلال
۲.۶ - مرحله تطرف
۲.۷ - مرحله اعتدال
۲.۸ - مرحله کمال
۳ - عناوین کتاب
۴ - پانویس
۵ - منبع
ساختار کتاب
[ویرایش]
مقاله حاضر داراى پنج قسمت مى‌باشد که مؤلف در قسمت نخست، به ارائه تعریف فقه و بیان مراحل تکامل آن پرداخته و مرحله انطلاق را به بحث و بررسى گذاشته است. در قسمت دوم، مرحله تأسیس و استقلال را ضمن بیان شیوه بحث خویش، تبیین نموده و در قسمت سوم مرحله تطرف را توضیح داده است. مرحله اعتدال ، مرحله دیگرى است که قسمت چهارم عهده‌دار بررسى آن مى‌باشد و در آخرین قسمت مقاله، مرحله کمال را بیان کرده و به مهم‌ترین خصایص و مؤلفین و بزرگان این مرحله مانند چند مرحله قبلى اشاره کرده است.
گزارش محتوا
[ویرایش]
← قسمت اول
مؤلف، در این قسمت هدف خود را از طرح مبحث مذکور در عنوان مقاله، بازگو کرده، مى‌گوید: در باره هر علمى باید تاریخ پیدایش و رشد و ارتقائش روشن شود.
در مورد علم فقه نیز چنین ضرورتى قابل درک بوده و نتایج خاص خود را خواهد داشت. فقه اسلامى و مراحل تطور آن، مطلب بعدى مطرح شده در مقدمه مقاله است که ابتدا به تمایز مدرسه فقهى امامیّه از سایر مدارس اشاره کرده و دو ویژگى آن را که عبارت است از انفتاح باب علم و اجتهاد در طول مدت قرن‌ها و دیگرى ارتباط این مدرسه با اهل بیت ( علیهم السلام)، بررسى نموده است. تعریفى از فقها در مورد فقه نقل شده که عبارت است از:« العلم بالأحکام الشرعیّة الفرعیّة عن أدلّتها التفصیلیة». این تعریف، دو نتیجه را در پى دارد: یکى خروج عصر تشریع; یعنى زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و دیگرى خروج مرحله تبیین و تفسیر آنچه از پیامبر( صلى الله علیه و آله) رسیده بود; یعنى عصر ائمه علیهم السلام ، از مراحل تطوّر فقه. از کسانى که در تاریخ فقه آثارى از خود بر جاى گذاشته‌اند، در قسمت بعدى مقدمه اسم برده شده است که به چهارده نفر مى‌رسند و همگى از معاصرین مى‌باشند.
← مراحل تکامل فقه
شش مرحله براى تکامل فقه ترسیم شده که عبارتند از: ۱- مرحله تأسیس فقه اجتهادى( استدلالى). ۲- مرحله انطلاق. ۳- مرحله استقلال. ۴- مرحله تطرّف. ۵- مرحله اعتدال. ۶- مرحله کمال.
مؤلف، تقسیم مذکور را جدا از تقسیماتى که در دیگر مصادر تاریخ فقه اسلامی امامى مطرح شده مى‌داند و مى‌گوید: البته اینها با هم‌دیگر منافاتى نداشته و این تفاوت‌ها حاکى از تفاوت ابعاد نگاه به قضیه مى‌باشند.
← مرحله تأسیس
اولین مرحله، مرحله تأسیس است که با تألیف« کافى» و« من لا یحضره الفقیه » از سوى کلینى و صدوق آغاز شده است. این دو کتاب، کتاب‌هاى حدیثى- فقهى هستند که حاکى از روى‌کرد فقه شیعه به احادیث پیامبر( صلى الله علیه و آله) و ائمه( علیهم السلام) مى‌باشند، بر خلاف فقه اهل سنت که فقط به احادیث نبوى( صلى الله علیه و آله) توجه نموده‌اند. از فقه امامى تعبیر به فقه نص نیز شده است، زیرا اصول و پایه آن نص احادیث و روایات و قرآن مى‌باشد. اصول و قواعدى نیز در این فقه مورد بهره‌بردارى هستند که در دو کتاب« تذکرة » شیخ مفید و« ذریعة » سید مرتضى بروز و ظهور یافته‌اند. استفاده از عقل در فقه شیعه نیز مطلب دیگرى است که مورد توجه فقهاى عظام قرار گرفته است.
← مرحله انطلاق
مرحله دوم، مرحله انطلاق است که در واقع از زمان شیخ طوسی تا زمان محقق حلّی را در بر گرفته است. این مرحله در سه مدرسه نجف ، حلّه و حلب گسترش یافته بود. از مهم‌ترین خصایص این مرحله بهره‌گیرى از عقل در کنار روایت‌ها بوده است که در شش مجال به ریز این ویژگى‌ها اشاره شده است. مؤلف، در قسمت دوم مقاله‌اش بار دیگر از باب استدراک ، به دو مرحله مذکور اشاره‌اى دارد که در صدد برطرف کردن نواقص مطالب مذکور در آنها مى‌باشد. وى در این‌جا اشاره‌اى به آغاز و انجام مرحله تأسیس دارد که از زمان صدوق اول تا دوره حمزة بن عبد العزیز دیلمی ادامه یافته است. وى در این‌جا به آثار مهم این دوره اشاره کرده است.
← مرحله استقلال
مرحله سوم تطور فقه، مرحله استقلال است که با ظهور محقق حلى آغاز شده و تا اواسط قرن دهم هجرى; یعنى زمان شهید اول و شهید ثانی و محقق کرکی ادامه یافته است. در این دوره حوزه‌هاى حلّه، جبل عامل و اصفهان یکى پس از دیگرى رونق یافته‌اند. وجه تسمیه این دوران به مرحله استقلال، این است که فقه شیعى در این دوران از فقه غیر امامى پیرایش شده است. از خصایص مهم این مرحله، توجه ویژه به علم فقه، رونق علم رجال و درایه و ورود علم ریاضی در فقه مخصوصا در باب‌هاى ارث و خمس و زکات و معاملات است. نشاط فقهى این زمان نیز دلایلى داشته که در مقاله به تفصیل بیان گردیده‌اند. محقق حلی ، ابن سعید حلی ، علامه حلى، فخر المحققین حلى، شهید اول، ابن سعید بحرانى، فاضل مقداد ، ابن فهد حلّی ، محقق کرکى و عبد الصمد پدر شیخ بهایی و... از مهم‌ترین اعلام این دوره مى‌باشند که به آثار آنها نیز در متن اشاره شده است.
← مرحله تطرف
چهارمین مرحله از مراحل تطور فقه، مرحله تطرف است که با ظهور محقق اردبیلی در قرن دهم هجرى آغاز شد و به وسیله شاگردانش ادامه یافت و با ظهور وحید بهبهانی به پایان رسید. اتّجاه اخبارى از ویژگى‌هاى این مرحله بوده و محقق اردبیلى، شیبانى، جابلقى، عبد اللّه بن خلیل، صاحب مدارک ، قاضى نور اللّه شریف الحسینى، فاضل تسترى، استرآبادى، بحرانى، صاحب معالم ، شیخ بهایى، میر داماد ، مجلسى اول، محقق سبزواری و... از مهم‌ترین اعلام این دوره مى‌باشند.
← مرحله اعتدال
مرحله پنجم تطور فقه، مرحله اعتدال است که از اواسط قرن دوازدهم هجرى تا نیمه قرن سیزدهم; یعنى زمان شیخ انصاری ادامه داشت. به کارگیرى عقل در حد اعتدال در متن فقه، علت نام‌گذارى این مرحله به مرحله اعتدال است. وحید بهبهانى، سید حسین حسینى قزوینى، مولا محمد مهدی نراقی ، شیخ جعفر کاشف الغطاء، میرزای قمی و صاحب هدایة المسترشدین و... از اعلام این دوره مى‌باشند.
← مرحله کمال
آخرین و پنجمین مرحله تطوّر فقه، مرحله کمال است که از اواسط قرن سیزدهم با وفات شیخ محمد حسن نجفی صاحب جواهر و ظهور شیخ انصارى آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد. مؤلف، مهم‌ترین خصایص این دوره را طبق آنچه مورخین فقه اسلامى بدان اشاره کرده‌اند، ویژگى‌هاى شخصى مرحوم شیخ انصارى مى‌داند که با تألیف کتاب« مکاسب » طرحى نو در فقه و فقاهت به وجود آورد که تا به امروز نیز طراوت خود را از دست نداده و به عنوان یکى از متون درسى حوزه‌هاى علمیه مطرح مى‌باشد. این، نشان‌گر اهمیت دادن شیخ انصارى به فقه معاملات مى‌باشد.
لوامع النکات( تقریرات)، المکاسب( المتاجر)، کتاب البیع و الخیارات( تقریرات)، رسالة فی العدالة، کتاب القضاء و الشهادات، کتاب القضاء( تقریرات بقلم التنکابنی)، کتاب القضاء( تقریرات)، فائدة فی المواریت، کتاب اللقطة، کتاب الغصب، رسالة فی قاعدة( من ملک شیئا ملک الإقرار به)، رسالة فی الرضاع، رسالة فی التحریم بالمصاهرة، رسالة فی منجّزات المریض، کتاب الوصایا، کتاب الوقف و الصدقات، کتاب الوقف، کتاب الصوم، کتاب الخمس، کتاب الزکاة، کتاب الزکاة( تقریرات)، رسالة فی صلاة المسافر، رسالة فی المواسعة و المضایقة، رسالة فی القضاء عن المیت، کتاب الصلاة، التقریرات فی الصلاة، کتاب الطهارة، التقریرات فی الطهارة، رسالة فی قاعدة لا ضرر، رسالة فی التقیة، فهرست آثار شیخ انصارى مى‌باشد.
حسین بن ابراهیم نجم‌آبادى، عبد الصاحب محمد بن احمد نراقى کاشانى، على بن رضا آل بحر العلوم، محمد تقى هروى اصفهانى، محمد حسن بن میرزا آقاسى قمى، خوئینى، میرزا حبیب اللّه رشتى، حسین قلى بن رمضان همدانى، میرزاى شیرازى، فشارکى، محمد حسن بن جعفر آشتیانى، محمد هادى طهرانى، آقا رضا همدانى، آخوند ملا محمد کاظم خراسانى، سید محمد کاظم یزدى، میرزا محمد تقى شیرازى، شیخ الشریعه، شیخ عبد اللّه مامقامى، میرزاى نائینى، شیخ عبد الکریم حائرى یزدى، حجت کوه‌کمره‌اى، سید حسین بروجردى، سید محسن حکیم، سید احمد خوانسارى، سید روح الله خمینى، سید ابو القاسم خویى، سید محمد باقر صدر، سید محمد رضا گلپایگانى، مرعشى نجفى و محمد على اراکى نیز اعلام این دوره فقهى مى‌باشند.
عناوین کتاب
[ویرایش]
مرحلة التأسیس، أعلامها و الآثار الفقهیة لکل منهم - مرحلة الإنطلاق، أعلامها و الآثار الفقهیة لکل منهم - مرحلة الاستقلال، أعلامها و الآثار الفقهیة لکل منهم - مرحلة التطرف، أعلامها و الآثار الفقهیة لکل منهم - مرحلة الاعتدال، أعلامها و الآثار الفقهیة لکل منهم - مرحلة الکمال، أعلامها و الآثار الفقهیة لکل منهم.
پانویس
[ویرایش]
منبع
[ویرایش]
نرم افزار جامع فقه أهل البیت علیهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
