ت‍اری‍خ‌ ق‍رآن

  دکتر محمدعلی لسانی فشارکی،

 

تاریخ قرآن، اثر محمدعلی لسانی فشارکی، ترجمه فصل دوم از چهار فصل کتاب «القرآن المجید» است که مؤلف آن، محمد عزه دروزه، در سال‌های جنگ جهانی دوم که به ترکیه هجرت کرده بود، به تألیف آن پرداخت و آن را به‌عنوان مقدمه‌ای برای دوره کامل تفسیر قرآن به قرآن که در دست تألیف داشته، در نظر گرفته است^[۱].

ازآنجاکه اصل کتاب در برنامه موجود نیست، در این نوشتار، به معرفی اصل و ترجمه فارسی آن، پرداخته شده است.

محتویات

 [نهفتن] 

• ۱ساختار
• ۲گزارش محتوا
• ۳وضعیت کتاب
• ۴پانویس
• ۵منابع مقاله
• ۶وابسته‌ها

ساختار

کتاب با مقدمه مترجم آغاز و مطالب در چهار بخش، تنظیم شده است.

اثر حاضر، ترجمه یک اثر محققانه در زمینه تاریخ قرآن است که بر پایه برخورد صحیح و بنیادی با تحقیقات خاورشناسان، به نگارش درآمده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، به ویژگی‌های کتاب و ترجمه آن، اشاره شده است^[۲].

مؤلف در این کتاب، به دو مسئله اساسی توجه داشته است: یکی اینکه علت عمده سردرگمی و به ابهام گراییدن مسائل مربوط به تاریخ قرآن، به‌خصوص در قرن اخیر، رواج نظریات و تحقیقات خاورشناسان بوده است که این مستشرقان، روایات را بدون توجه به نقد علمی آنها، از حیث سند و متن مورد بهره‌برداری قرار داده‌اند. بنابراین، ابتدا روایات مربوط به جمع‌آوری و تدوین قرآن را در سه مجموعه دسته‌بندی می‌کند (مترجم با دادن شماره ردیف به روایات هر مجموعه و ارجاع آنها به یکدیگر، خواننده را در جهت مقایسه آنها یاری کرده است) و سپس، به بررسی و استنتاج از روایات، پرداخته است^[۳].

مسئله دوم اینکه از امتیازات قرآن است که در خود این کتاب، انواع اتهامات و ایرادات به پیامبر(ص)، قرآن، وحی و نزول آن، مورد بررسی قرار گرفته است و یکی از بهترین راه‌های بررسی مسائل مطرح‌شده در تاریخ قرآن، رجوع به خود متن قرآن است. بر این اساس، مؤلف پس از بررسی روایات مربوطه، دست به کار تحقیق در متن قرآن می‌شود و تحقیقات وی در آیات و سوره‌های قرآن و پاسخ بسیاری از مسائل تاریخ قرآن را که از متن قرآن استنباط می‌کند، ابتکاری است و تازگی دارد^[۴].

در بخش نخست، به بررسی روایات و نظریات پیرامون جمع و تدوین قرآن پرداخته شده است. درباره جمع و تدوین و ترتیب آیات و سوره‌های قرآن در کتاب‌های علوم قرآنی و کتب حدیث، نظریات و روایات بسیاری وجود دارد که در موارد زیادی با یکدیگر اختلاف دارند و گاهی صددرصد ضد یکدیگرند. نویسنده این روایات را در سه مجموعه دسته‌بندی کرده است:

1. دسته اول: نظریات و روایاتی که می‌گویند هنگام رحلت پیامبر(ص)، هنوز قرآن به‌صورت یک کتاب کامل درنیامده و تدوین نشده بود و جمع و تدوین قرآن پس از وفات آن حضرت صورت گرفته است.
2. دسته دوم: روایات بسیاری در کتب حدیث موجود است حاکی از اینکه مصحف بعضی صحابه از نظر ترتیب سوره‌ها با ترتیب قرآن فعلی، تفاوت داشته است و در مصحف بعضی از آنان، بعضی آیات و کلمات زائد بر قرآن فعلی وجود داشته است و بعضی از این روایات به آیاتی اشاره می‌کنند که زمان پیغمبر خوانده می‌شده، ولی نوشته نمی‌شده‌اند. مفاد این روایات، این است که وقتی پیامبر(ص) رحلت فرمود، قرآن هنوز گردآوری نشده و مرتب نشده و به‌صورت یک کتاب کامل درنیامده بود.
3. دسته سوم: در کنار احادیث و نظریات و روایاتی که از نظر گذراندیم، احادیث دسته سومی نیز دیده می‌شوند که مفادشان آن است که قرآن در زمان پیامبر(ص)، تدوین شده و به‌صورت کتاب کامل درآمده و آیات و سوره‌های قرآن زیر نظر پیامبر(ص) و با دستور مستقیم آن حضرت مرتب می‌شده است و ترتیب مصحف عثمانی نیز که هنوز به همان شکل در دست ماست، عینا همان ترتیب قرآن تدوین‌شده در زمان پیامبر(ص) است^[۵].

در بخش دوم، به بررسی روایات مذکور در بخش قبل، پرداخته شده و به این نکته اشاره شده است که در میان این روایات، اخبار غیر موثق زیادی دیده می‌شود. همچنین بعضی از این احادیث و مضمونشان را نه می‌توان اثبات کرد و نه می‌توان نفی کرد. بعضی از این روایات هم حتی با روایات دیگر هم‌ردیف خودشان مخالفت دارند. بعضی رنگ تبلیغات حزبی دارند و یا به‌نحوی دست احزاب سیاسی و مذاهب در آنها دیده می‌شود. در بعضی از آنها، شواهدی موجود است که منظور از بیان آنها، به هم ربط دادن مسائل و حوادث بوده است. درعین‌حال، نویسنده معتقد است روایاتی که در مجموعه سوم آورده شده است، اجمالا از یک جهت موثق‌تر از روایات مجموعه‌های اول و دومند و از جهت دیگر، با اوضاع و احوال و شرایط اجتماعی و سیاسی صدر اسلام، هماهنگی بیشتری دارند^[۶].

در بخش سوم، به شواهد قرآنی موجود در این زمینه پرداخته شده است. این سومین قسمت بحث درباره جمع و تدوین قرآن است که نسبت به کتاب‌های دیگر تاریخ قرآن، کاملا تازگی دارد. مبنای این بحث، این است که در خود قرآن هم اشارات فراوانی وجود دارد دائر بر اینکه نگارش و تدوین قرآن در زمان پیامبر(ص) انجام گرفته است و آیات متعددی دلالت دارند بر اینکه قرآن در زمان پیامبر(ص)، به‌طور منظم نوشته و تدوین می‌شده و حافظان آن را حفظ می‌کرده‌اند و آیات هر سوره، مرتب می‌شده است و ترتیب سوره‌ها نیز زیر نظر خود پیامبر(ص) انجام گرفته است^[۷].

در بخش آخر، جهت تکمیل مباحث مربوط به تدوین قرآن، بررسی مختصری پیرامون چند موضوع صورت گرفته است. نویسنده معتقد است این بررسی‌ها به ما امکان می‌دهد که نتیجیری‌هایی که ضمن بحث‌های گذشته، به آن دست یافتیم، با وضوح بیشتری دریابیم. این موضوعات به ترتیب عبارتند از:

1. نام سوره‌ها: نویسنده معتقد است ضابطه و اصل کلی نام‌گذاری سوره‌های قرآن، این بوده است که عین یک کلمه یا یک کلمه هم‌ریشه یکی از کلمات هر سوره، نام آن قرار می‌گرفته است. سوره‌هایی هم که نام مشهورشان از این قاعده کلی خارج است، در روایات نام‌های دیگری برایشان ذکر شده است که از همین اصل کلی پیروی می‌کنند.
2. بسم‌الله در آغاز هر سوره: به اعتقاد نویسنده، نوشتن «بسم الله» در آغاز سوره‌ها، به زمان پیامبر(ص) بازمی‌گردد و این کار، به دستور ایشان، انجام شده است.
3. سجده‌های قرآن: روایات متعددی منسوب به پیامبر(ص) به ما رسیده است که با استناد به مشاهده عینی خویش، به سجده افتادن پیامبر(ص) را در آخر آیاتی از قرآن نقل کرده‌اند، ولی این احادیث، با یکدیگر اختلاف دارند و از نظر سند نیز یکسان نیستند. با وجود این، چهارده محل سجده را در قرآن مشخص می‌کنند.
4. جزء و حزب: به باور نویسنده، تقسیم‌بندی‌های مختلفی را که از قبیل جزء و حزب در قرآن‌های امروزی می‌بینیم، در مصحف عثمانی مشخص نشده بوده و مربوط به زمان‌های بعد است.
5. مشخصات سوره‌ها: بعضی از نسخه‌های قرآن در فاصله میان سوره‌ها، مشخصاتی را از سوره به این ترتیب آورده‌اند: ترتیب نزول سوره که پس از کدام سوره نازل شده است؛ در مکه نازل شده است یا در مدینه؛ تعداد آیات سوره؛ تعداد آیات مکی در سوره‌های مدنی و آیات مدنی در سوره‌های مکی.
6. نقطذاری و اعراب قرآن: نقطذاری و اعراب قرآن به شکلی که هم‌اکنون معمول است، در زمان پیامبر(ص) متداول نبوده است و مربوط به اواخر دوران خلافت خلفای راشدین یا اواسط دوران امویان می‌شود.
7. علامت‌های وقف و وصل: علامت‌های وقف و وصل و مد و قصر و سکون که امروزه روی کلمات و حروف قرآن می‌بینیم نیز مانند نقطه و اعراب مربوط به زمان پیامبر(ص) و خلفای راشدین نمی‌شود و از زمان‌های بعد، به‌مناسبت احتیاج مردم غیر عرب وضع و ثبت شده است.
8. رسم‌الخط مصحف عثمانی: اکثر دانشمندان و اساتید قرائت قرآن، حفظ و رعایت دقیق رسم‌الخط محصف عثمانی را برای کتابت قرآن، ضروری، برخی مکروه و برخی حرام دانسته‌اند.
9. قرائت‌های مشهور: قرائت‌های مشهور، هفت قرائت است منسوب به هفت تن از امامان قرائت قرآن^[۸].

نکته مهم پیرامون کتاب، آن است که مؤلف، از مجاهدان بنام در رابطه با مسئله فلسطین بوده و پیش از جنگ جهانی دوم، سال‌ها در دمشق زندانی بوده و چندین کتاب در زندان تألیف کرده و هم در آن سال‌ها، قرآن را به‌طور کامل حفظ کرده است. وی باآنکه از دانشمندان اهل تسنن است، در تحقیقاتش، بی‌طرفی و بی‌غرضی و روح تحقیق، کاملا مشهود است و حتی در بعضی موارد، تمایل فکری خود را به مذهب شیعه نشان داده است. دیگر اینکه نظریات ابرازشده در این کتاب و نتیجیری‌ها و استنباط‌های مؤلف، کوچک‌ترین برخورد و مخالفتی با نظریات اجماعی علمای بزرگ شیعه ندارد، ولذا مترجم، با نهایت اطمینان، ترجمه این کتاب را ارائه داده است^[۹].

مترجم، باآنکه عنوان «تاریخ قرآن» را برای این رشته از علوم قرآنی یک عنوان تحمیلی می‌داند و مؤلف کتاب نیز چنین عنوانی نه برای تمام کتاب و نه برای فصل مربوط به جمع و تدوین قرآن قرار نداده است و گویا اصرار داشته است که این عنوان را به‌کار نبرد، بااین‌حال، با توجه به اینکه در صورت نشر کتاب، با هر عنوان دیگری، ممکن است بسیاری از علاقه‌مندان به مطالعه در زمینه تاریخ قرآن از آن غفلت کنند، به‌ناچار همین عنوان را برای ترجمه برگزیده است^[۱۰].

وضعیت کتاب

کتاب، فاقد و فهرست و پاورقی می‌باشد.

پانویس

1. پرش به بالا↑ ر.ک: مقدمه، ص7
2. پرش به بالا↑ ر.ک: همان، ص3-‌9
3. پرش به بالا↑ ر.ک: همان، ص8
4. پرش به بالا↑ ر.ک: همان
5. پرش به بالا↑ ر.ک: متن کتاب، ص12-28
6. پرش به بالا↑ ر.ک: همان، ص42
7. پرش به بالا↑ ر.ک: همان، ص64
8. پرش به بالا↑ ر.ک: همان، ص91-‌128
9. پرش به بالا↑ ر.ک: مقدمه، ص7-‌8
10. پرش به بالا↑ ر.ک: همان، ص8-‌9

https://wikinoor.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86_(%D9%81%D8%B4%D8%A7%D8%B1%DA%A9%DB%8C)

 

عنوان و نام پدیدآور	:	ت‍اری‍خ‌ ق‍رآن/مح‍م‍دع‍زت دروزه‌ ؛ ترجمه محمدعلی لسانی فشارکی
‏مشخصات نشر	:	تهران: نهضت زنان مسلمان، ۱۳۵۹.
‏مشخصات ظاهری	:	۱۲۸ ص.
‏وضعیت فهرست نویسی	:	در انتظار فهرستنویسی (اطلاعات ثبت)
‏شماره کتابشناسی ملی	:	۵۳۵۷۲۲۹

 

 

http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=5357229&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_&sortKeyValue2=sortkey_

 

 

کتر «محمدعلی لسانی فشارکی» فارغ التحصیل از دانشکده الهیات دانشگاه تهران در رشته علوم قرآن و حدیث است. وی بیش از 20 سال سابقه در تدریس علوم قرآنی و ادبیات عرب دارد، و در حال حاضر عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و استاد دانشگاه آزاد (واحد علوم تحقیقات) و دانشکده علوم قرآنی شهر ری می باشد.
ایشان عضو مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی نیز می باشند.
وی آثار بسیاری در قالب ترجمه و تألیف ارائه کرده که در اختیار دانشجویان و قرآن پژوهان قرار گرفته است. گفته می شود درر دوران معاصر، توجه آکادمیک به علم سوره شناسی اولین بار از سوی ایشان صورت گرفت. وی در ۱۳۷۹ توجه محققین حوزه مطالعات قرآنی را به این علم – طی دو سخنرانی درسی در دانشگاه امام صادق(ع) – جلب نمود.

کتب انتشار یافته ایشان:

• قرآن منشور زندگی
• سیمای صابران در قرآن
• روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم
• خورشید نبوت: ترجمه فارسی “الرحیق المختوم” شیخ صفی الرحمن مبارکفوری
• تفسیر روحانی: گزارشی از تفسیر علامه مجاهد شهید آیت الله حاج آقا سیدمصطفی خمینی(قدس سره)
• تفسیر کابلی از دیدگاه اهل سنت: از آیه 45 سوره عنکبوت تا آیه 37 سوره جاثیه با فوائد “موضح الفرقان”
• تفسیر کابلی از دیدگاه اهل سنت: از آیه 38 سوره جاثیه تا آخر سوره ناس با فوائد “موضح الفرقان”