معماری اسلامی-ایرانی (اصول و راهبردهای طراحی) - کتاب

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

 

 

معماری اسلامی-ایرانی

(اصول و راهبردهای طراحی)

 

دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

دکتربهرام عزیزی

 

انتشارات جهاد دانشگاهی

 

زمستان  1399

 

مقدمه مولفین

بنام یگانه معمار هستی بخش

معماری، هنر و فن طراحی و شکل دادن فضاها و بناهای زیستی برای تامین نیازهای فیزیکی و معنوی و نمود حقیقت عینی است .معماری را می توان به عنوان ظرفی برای زندگی انسان در نظر گرفت که علاوه بر برآوردن نیازهای فیزیکی، هدفی بس والاتر بر آن مترتب می باشد که همانا برقراری ارتباط با نیازهای معنوی وعواطف انسانی است. لذامعماری تجسم فرهنگ یک جامعه است که در قالب کالبد مادی ارائه وتجلی می یابد.

معماری در جهان اسلام یکی از بزرگترین جلوه‌های ظهور یک حقیقت هنری در کالبد مادی بشمار می‌رود. از لحاظ تاریخی، معماری نخستین هنری بشمار می‌آید که توانست خود را با مفاهیم اسلامی سازگار نموده و از طرف مسلمانان مورد استقبال قرار گیرد. معماری اسلامی تحت تأثیر ایدئولوژی اسلام در طول زمانی مشخص قرار گرفته است و به عنوان یکی از موفق ترین شیوه‌های معماری در تاریخ معماری جهان قابل بازشناسی است.

یکی از وظایف مهم معماران ارتقا کیفیت زندگی انسانهاست ، معماران همواره بدنبال یافتن روشهایی هستند که بتوانندسطح کیفیت زندگی مردم را بالا ببرند برای رسیدن به این هدف یک معمار باید مسایل متفاوت و متنوعی را بداند و بر اساس آنها این شرایط را درطرح خود فراهم کند.

برای بالا بردن کیفیت زندگی باید معیارهای کیفیت را شناخت ، بخشی ازاین معیارها در بین همه انسانها وجوامع یکسان بوده ولی بخشی از آنها درفرهنگ های مختلف متفاوت است و از طرف دیگر سطوح مختلف جامعه بر اساس میزان درآمد، دارای کیفیت فیزیکی وبصری بیشتری هستند .

معماران تلاش می کنند در همه فضاها حداقل استاندارد زندگی ودرحدمطلوبیت فضارا برای همه افراد جامعه فراهم نمایند، اماازآنجاکه مقوله هویت اسلامی درکالبدمعماری امروزی ، درمبانی و راهکارها کاملا مشخص نشده و معماران نیز با آن شناخت درستی ندارند، لذا به تناسب آموزه ها و دیدگاه فکری خود، طراحی می کنند.

کتاب پیش رو، به دنبال معرفی راهبردهایی برای فرایند طراحی معماری ایرانی-اسلامی است. دامنه و محدوده آن، از آغاز فرایند طراحی تا ارائه پیش­طرح اولیه (طراحی مفهومی) را در بر می‌گیرد. این کتاب دارای رویکردی کل‌نگر (شامل تمام فرایند طراحی) و عمل‌گرا (با مطالعه روش عملی کار طراحان و با هدف ارائه توصیه‌های عملی) است. این کتاب دارای رویکردی کیفی است و به علت پیچیده بودن فرایند طراحی معماری و مبهم­بودن نسبی مسائل دخیل در آن، از شیوه نظریه‌پردازی داده­بنیاد[1]، با رویکرد درحال­ظهور[2]، کمک گرفته است. در قسمت اول کتاب، به شناسایی و کشف اصول پایدار معماری ایرانی-اسلامی پرداخته شده است. در این قسمت، پژوهش به کمک مراجعه به منابع کتابخانه­ای و با استفاده از آراء صاحبنظران حوزه و به کمک استدلال استقرایی صورت پذیرفته است. در قسمت بعدی چگونگی انجام فرایند طراحی جمعی از معماران مسلمان، ایرانی و صاحب نظر مورد مطالعه قرار گرفته است. در اینجا، داده‌های پژوهش به روش انجام مصاحبه مستقیم شبه­-ساختارمند[3] جمع‌آوری‌شده و اعضای جامعه آماری را طراحان معمار مسلمان ایرانی شاغل در حرفه تشکیل داده‌اند. در انتخاب اعضای جامعه آماری دو ویژگی تجربه و تبحر مدنظر بوده است.. در ارتباط با فرایند طراحی ، به موارد زیر اشاره می­شود: «فعالیت‌های طراحی»، «ساختار فرایند»، «کار گروهی»، «ابزارهای طراحی»، «بودجه» و «نوآوری». در ارتباط با طراح و موضوعات مرتبط با او هم ، به موضوعات زیر اشاره می­شود: «تفکر و عملکرد ذهن»، «ویژگی‌های معمار»، «تعامل با کارفرما»، «تعامل با سایر متخصصان»، «اصول فکری راهنما»، «اثر تجربه» و «اثر تدریس». محصول کدگذاری انتخابی شیوه نظریه‌پردازی داده­بنیاد در این کتاب، الگوی ویژگی‌های چهارگانه طراح است که به کمک آن رفتار طراحان مورد مطالعه، تبیین می­شود. این الگو شامل دانش، بینش، مهارت و خلاقیت است. محصول نهایی کتاب، راهبردهایی در فرایند طراحی معماری است که با کمک الگوی مذکور و با تحلیل شیوه‌های کاری طراحان مورد مطالعه و با درنظر داشتن اصول مستخرج معماری ایرانی- اسلامی ارائه گردیده است.

         براین اساس  فصول زیر تنظیم وارایه گردیده است:

فصل 1: مروری بر ادبیات موضوع در حوزه طراحی¬پژوهی صورت پذیرفته است    

فصل 2: هویت اسلامی-ایرانی در آثار معماری معرفی شده است .

فصل 3: عوامل تأثیرگذار در فرآیند طراحی معماری تشریح شده است .       

فصل 4: الگوی چهارگانه ویژگیهای طراح شامل  دانش ،  بینش، خلاقیت و مهارت ارایه شده است .          

فصل 5: راهبردهاو راهکارهای طراحی معماری اسلامی-ایرانی تبیین شده است .     

 

     از آنجا که این موضوع، دارای ابعاد گوناگون وگسترده ای است ،لذا بابت نواقص احتمالی آن پوزش خواسته و پذیرای نظرات و دیدگاه‎های صاحب نظران بوده و امیدواریم که بتواند راهگشای مدیران ، برنامه ریزان وطراحان این حوزه و علاقمندان گرامی واقع گردد.

سید جواد هاشمی فشارکی

بهرام عزیزی

مرداد 1399

 

 

 

 

فهرست مطالب

فصل 1: مروری بر ادبیات موضوع در حوزه طراحی­پژوهی  11

1-1- مقدمه. 12

1-2- تعاریف.. 12

1-2-1- واژه­شناسی.. 12

1-2-2- تعریف سامان­مند (جامع و مانع) از معماری.. 16

1-2-3- زیرسامانه‌های معماری.. 18

1-2-4- «فرایند» در طراحی معماری.. 19

1-2-5- «شیوه» در طراحی معماری.. 21

1-3- مروری بر ادبیات موضوع. 22

1-3-1- تاریخچه طراحی­پژوهی.. 22

1-3-2- پژوهش­های صورت پذیرفته در داخل کشور. 24

1-3-3- انواع تفکر و مفاهیم وابسته. 28

1-3-4- فرایند خلاقانه طراحی.. 34

1-3-5- فرایند طراحی به مثابه فرایند حل مسأله. 35

1-3-6- مدل­های ارائه شده. 38

1-3-7- روشهای جمع­آوری اطلاعات در پژوهش­های فرایند طراحی معماری.. 47

1-3-8- چند نمونه از شیوه مصاحبه با طراحان. 48

1-4- جمع­بندی.. 51

فصل 2: هویت اسلامی-ایرانی در آثار معماری   54

2-1- مقدمه. 55

2-2- هویت اسلامی-ایرانی در آثار معماری.. 56

2-2-1- بازشناسی سرچشمه‌های هویت اسلامی در آثار معماری.. 56

2-2-1-1- حکمت عملی اسلام در آیات، احادیث و برداشت اندیشمندان. 57

2-2-1-2- تجربه‌ها و دستاوردهای تمدن اسلامی.. 60

2-2-2- شاخص­های هویت ساز ایرانی.. 60

2-2-3- چگونگی تحقق هویت اسلامی در اثر معماری.. 61

2-2-4- چهار سطح تأثیرگذار در شکل­گیری معماری.. 64

2-2-5- چهار حوزه حدود و حقوق الهی تعیین‌کننده چهارچوب «فرایند طراحی معماری» 65

2-3- اصول و ویژگی‌های شاخص معماری اسلامی- ایرانی.. 65

2-3-1- ویژگی­های شاخص معماری اسلامی-ایرانی.. 65

2-3-2- هم‌نشینی اضداد در معماری ایرانی.. 71

2-3-3- شاخصه‌های معماری اسلامی-ایرانی از دیدگاه برخی صاحبنظران  معاصر. 72

2-3-4- زیبایی‌شناسی معماری اسلامی.. 89

2-4- مهم­ترین اصول در معماری دوران اسلامی بر اساس حکمت اسلامی.. 99

2-4-1- اصول معماری اسلامی.. 99

2-4-2- مهم­ترین اصول در معماری دوران اسلامی.. 102

2-5- معماری اسلامی در آینه مقررات ملی ساختمان. 108

2-6- دیدگاه انقلاب اسلامی در خصوص معماری اسلامی.. 110

2-7- چالش­های معماری معاصر ایران در مقایسه با معماری اسلامی.. 113

2-8- ارزیابی و نقد آثار معماری از منظر فرهنگ اسلامی.. 115

فصل 3: عوامل تأثیرگذار در فرآیند طراحی معماری   117

3-1- مقدمه. 118

3-2- موضوعات مرتبط با فرایند طراحی.. 118

3-2-1- فعالیت‌های طراحی.. 119

3-2-1-1- شناخت موضوع. 120

3-2-1-2- فعالیت‌های مرتبط با ارائه راهحل.. 130

3-2-2- ساختار فرایند طراحی.. 137

3-2-3- کار گروهی.. 139

3-2-4- ابزارهای طراحی.. 142

3-2-5- بودجه. 144

3-2-6- نوآوری.. 145

3-3- موضوعات مرتبط با طراح و ویژگی‌های او. 147

3-3-1- تفکر و عملکرد ذهن.. 148

3-3-2- ویژگی‌های معمار. 152

3-3-3- پرورش توانایی‌های طراح. 154

3-3-4- اصول فکری راهنما 156

3-3-5- جایگاه کارفرما 158

3-3-5-1- نحوه تعامل با کارفرما 159

3-3-5-2- ابزارهای تعامل.. 161

3-3-5-3- جلب اعتماد کارفرما 162

3-3-5-4- تعداد گزینه‌های ارائه شده به کارفرما 163

3-3-5-5- کارفرمای بهره بردار- کارفرمای غیر بهره بردار. 165

3-3-5-6- کارفرمای ایده آل. 166

3-3-5-7- معیارهای قبول یا رد سفارش کارفرما 167

3-3-6- تعامل با سایر متخصصان. 169

3-3-7- اثر تجربه. 171

3-3-7-1- تغییر در فرایند کاری.. 171

3-3-7-2- تغییر در ویژگی‌های شخصی طراح. 172

3-3-8- اثر تدریس... 174

فصل 4: الگوی چهارگانه ویژگیهای طراح  180

4-2- دانش... 181

4-3- بینش... 183

4-4- خلاقیت.. 185

4-5- مهارت.. 186

فصل 5: راهبردهای طراحی معماری اسلامی-ایرانی  195

5-1- برخی از مهم‌ترین اصول راهنمای اسلام در معماری.. 196

5-2- راهبردهایی برای فرایند طراحی معماری.. 202

مراجع 

فهرست اشکال

شکل (1-1) تبیین عناصر سامانه معماری از بعد علل پنج‌گانه فلسفی (نقره­کار، 1387) 19

شکل (1-2) پژوهش­های مرتبط با حوزه طراحی­پژوهی در بین سالهای 1395-1375 در دانشگاه­های داخل کشور. هر نقطه معرف یک پژوهش است. (منبع: نگارندگان). 26

شکل (1-3) گروه­بندی پژوهش­های صورت پذیرفته حوزه طراحی­پژوهی بین سالهای 1375 تا 1395 در دانشگاه­های داخل کشور بر اساس دو مؤلفه تعلق به حوزه عمل/ نظر و اتخاذ رویکرد جزءنگر/ کل­نگر. هر نقطه معرف یک پژوهش است (منبع: نگارندگان). 27

شکل (1-4) تفکر جستجوگر (واگرا) و تفکر تحلیل­گر (هم­گرا) (Plowright, 2014)(با دخل‌وتصرف توسط نگارندگان) 29

شکل (1-5) تفکر جستجوگر (واگرا) و تفکر تحلیلگر (همگرا) جهت هویت­بخشی اسلامی به معماری.. 29

شکل (1-6) لزوم پیشروی فرایند طراحی به سوی همگرایی (Dubberly, 2004) 30

شکل (1-7) رابطه جز و کل، فرم و نیاز (نوحی، 1378) 32

شکل (1-8) الگوی پنج مرحله‌ای رایج برای فرایند خلاقه (لاسون، 1387). 35

شکل (2-1) فرآیند خلق اثر هویت­مند (تعالی بخش) از منظر اسلامی (نقره­کار و رئیسی، 1391) 62

شکل (2-2) چپ: مسجد مدرسه آقابزرگ کاشان؛ سازماندهی متمرکز و درونگرا. راست: راسته بازار اصفهان، سازماندهی محوری.. 66

شکل (2-3) استقرار متناسب با شأن قضا-نما و پلان خانه بروجردی‌ها از کاشان. 67

شکل (2-4) کمال­گرایی- راست: گوشه سقف مسجد گنجعلیخان شیراز؛ چپ: گنبد تاج الملک مسجد عتیق اصفهان. 68

شکل (2-5) الگوپذیری-سیر تحول مسجد ایرانی در دوره‌های گوناگون (طاهباز، 1383) 68

شکل (2-6) رعایت اندازه و تناسب - راست: مسجد وکیل شیراز ؛ چپ: خانه­ای در ابیانه. 69

شکل (2-7) رعایت ترجیح و مرجحات- ورودی مسجد امام اصفهان. 70

شکل (2-8) وابستگی به طبیعت- راست: روستای لافت در قشم. چپ: ماسوله در استان گیلان. 71

شکل (3-1) تناسبات هندسی در مسجد جامع قائن- (منبع: ضیایی­نیا و زرج آباد، 1395) 90

شکل (3-2) مسجد شیخ لطف اله: مقیاس ورودی نسبت به فضای زیر گنبد. 91

شکل (3-3) تکرار و تناوب- تصویر سمت راست: میدان نقش جهان اصفهان- تصویر سمت چپ: مسجد جامع نایین.. 91

شکل (3-4) تقارن در نما و پلان- تصویر سمت راست: سر در مسجد جامع یزد- تصویر سمت چپ: کاروانسرای شاه عباسی نطنز. 92

شکل (3-5) تعادل و تقارن- مسجد امام اصفهان. 92

شکل (3-6) مرکزیت- مسجد نصیر الملک شیراز. 93

شکل (3-7) تنوع و تضاد-بقعه شیخ صفی­الدین اردبیلی.. 94

شکل (3-8) نظم- تصویر سمت راست: مسجد امام اصفهان- تصویر سمت چپ: مسجد جامع عتیق قم. 94

شکل (3-9) نقشه کلی بازار کاشان. 95

شکل (3-10) نمونه­ای از دالان و هشتی در معماری.. 95

شکل (3-11) نقش نور در معماری اسلامی- تصویر سمت راست: خانه بروجردیها- تصویر سمت چپ: مسجد شیخ لطف الله اصفهان. 96

شکل (3-12) آب-تصویر سمت راست: باغ فین کاشان- تصویر سمت چپ: باغ شازده ماهان. 97

شکل (3-13) نمونه ای از کاربرد رنگ های گوناگون در کاشیکاری معماری اسلامی.. 97

شکل (3-14) نمونه­هایی از شفافیت در مسجد جامع اصفهان (تصویر سمت راست) و کاخ گلستان (تصویر سمت چپ) 98

شکل (3-15) نمونه­هایی از انواع تزیینات در معماری اسلامی.. 98

شکل (5-1) نظر مجموع دو گروه طراحان با سابقه کاری 25 تا 39 سال و 40 سال به بالا در ارتباط با نحوه بازدید از سایت. 123

شکل (5-2) نظر گروه طراحان با سابقه کاری 15 تا 24 سال در ارتباط با نحوه بازدید از سایت.. 123

شکل (5-3) نظر طراحان در ارتباط با انجام مطالعات موردی.. 129

شکل (5-4) نظر طراحان در ارتباط با نحوه شکل‌گیری ایده کلی طرح. 132

شکل (5-5) ارائه راه­حل در خلال ‌یا بعد از کسب شناخت.. 134

شکل (5-6) دیدگاه‌های مرتبط با تفکر ترسیمی.. 136

شکل (5-7) نحوه تعامل با کارفرما 159

شکل (5-8) ابزارهای تعامل با کارفرما 162

شکل (5-9) جلب اعتماد کارفرما 163

شکل (5-10) تعداد گزینه‌های ارائه شده به کارفرما 165

شکل (5-11) کارفرمای ایده آل. 167

شکل (5-12) معیارهای قبول یا رد سفارش کارفرما 168

شکل (5-13) ساختار درختی موضوعات مطرح‌شده. 177

شکل (6-1) ویژگی‌های چهارگانه طراح. 181

شکل (6-2) ویژگی‌های ذاتی و اکتسابی طراح. 189

شکل (6-3) در طراحان متبحر هر چهار ویژگی به صورت متعادل رشد کرده است. 190

شکل (7-1) فرایند طراحی معماری مبتنی بر حکمت اسلامی

فهرست جداول

جدول (1-1) برخی از مهمترین مدلهای ارائه شده برای فرایند طراحی.. 42

جدول (1-2) رویدادهای حوزه طراحیپژوهی براساس توالی زمانی.. 43

جدول (1-3) روش‌ها و الگوهای طراحی از دیدگاه صاحب‌نظران داخلی (دهقان، 1395) 46

جدول (2-1) نمونه هایی از حکمت عملی اسلام در آیات، احادیث و برداشت اندیشمندان (اخوت، 1394) 58

جدول (2-2) شاخصه‌های بهره‌گیری از معماری ایرانی-اسلامی (رضوی‌پور و ذاکری، 1397) (با دخل و تصرف توسط نگارندگان) 61

جدول (2-3) چهار ساحت انفسی عرفان و قوا و خواص آن از دیدگاه حضرت علی (ع) (نقره­کار، 1387) (نقره­کار و دیگران، 1396) 64

جدول (5-1) موضوعات مطرح‌شده در ارتباط با فعالیت‌های فرایند طراحی.. 137

جدول (5-2) سایر موضوعات مطرح شده در ارتباط با فرایند طراحی.. 147

جدول (5-3) موضوعات مرتبط با نحوه تعامل با کارفرما 169

جدول (5-4) موارد مشترک بین طراحان مورد مطالعه. 175

جدول (7-1) راهبردهای طراحی معماری اسلامی-ایرانی.. 211

 

 

سرشناسه	:	هاشمی فشارکی، سیدجواد، ‏‫۱۳۴۰ -‏‬
‏عنوان و نام پدیدآور	:	معماری اسلامی- ایرانی (اصول و راهبردهای طراحی)/تالیف سیدجواد هاشمی‌فشارکی، بهرام عزیزی.
‏مشخصات نشر	:	قزوین: جهاد دانشگاهی، سازمان انتشارات، واحد قزوین‏‫ ‏‫، ۱۳۹۹.‬‬
‏مشخصات ظاهری	:	‏‫۲۶۶ص.‬ : مصور(بخشی رنگی)، جدول، نمودار.
‏شابک	:	‏‫‫‭978-622-7549-07-2‬‬‬
‏وضعیت فهرست نویسی	:	فیپا
‏موضوع	:	معماری اسلامی
‏موضوع	:	Islamic architecture
‏موضوع	:	معماری ایرانی
‏موضوع	:	Architecture, Iranian
‏شناسه افزوده	:	عزیزی، بهرام‫، ۱۳۶۴‏‬-
‏شناسه افزوده	:	جهاد دانشگاهی. سازمان انتشارات. واحد قزوین
‏شناسه افزوده	:	Press Organization Jahade Daneshgahi‪Ghazvin Branch‪
‏رده بندی کنگره	:	‏‫‬‮‭NA۲۵۴۱
‏رده بندی دیویی	:	‏‫‬‮‭۷۲۰/۴
‏شماره کتابشناسی ملی	:	۷۵۰۴۹۶۴
‏وضعیت رکورد	:	فیپا

 

http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=7504964&pageStatus=0&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author

 

---

[1] Grounded Theory Method

[2] Emerging

[3] Semi-structured