اصول ایمنی آتش‌نشانان در برابر مخاطرات زیستی (بیولوژیک)

فصل نامه فرهنگ ایمنی - شماره 30 و 31  - تابستان و زمستان 1400 - ص 15 الی 29

 دکتر سید جواد هاشمی فشارکی و.......

http://www.isarpress.ir/?p=11125

اصول ایمنی آتش‌نشانان در برابر مخاطرات زیستی (بیولوژیک)

آتش‌نشانان  و ایمنی در برابر مخاطرات زیستی (بیولوژیک)                

(اصول مقدماتی)

                                                                                                          

فرشید قاسملو                                                                                             دکتر سید جواد هاشمی فشارکی

پژوهشگر، کارشناس مرکز مطالعات راهبردی و آموزش شهری و روستایی                                  استاد دانشگاه

و دبیر اجرایی فصلنامه فرهنگ ایمنی                                                                                                       

فصل نامه فرهنگ ایمنی - شماره 30 و 31  - تابستان و زمستان 1400 - ص 15 الی 29

مقدمه

  عوامل زیستی (بیولوژیک) در همه جا وجود دارند. در حالی که عده زیادی از آن‌ها برای زندگی بشر، بسیار مفید هستند. تعدادی ممکن است به همان اندازه خطرناک باشند.

عوامل زیستی با بسیاری از شغل‌ها در ارتباطند. بخش قابل توجهی از نیروی کار در معرض خطر مواجهه با عوامل زیستی قرار دارند، با وجود این تعداد کمی از این افراد (اعم از کارگر، کارفرما و...) تمایل اندکی به کسب آگاهی در مورد این عوامل دارند. بویژه، ریسک (خطرپذیری) در معرض این عوامل بودن را نمی‌دانند(1).

میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا در مقدار بسیار کم هم خطرناکند. عوامل زیستی با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند. حتی اگر هیچ عامل بیولوژیکی تشخیص داده نشود، میکروارگانیسم‌ها می‌توانند از طریق متابولیتهای خود (مایکوتوکسین‌ها  یا آندوتوکسین‌ها)، اثر سمی یا حساسیتی (آلرژیک) ایجاد کنند.

برخلاف دیگر موارد خطرناک، عوامل زیستی قادر به بازتولید (تکثیر) هستند. در شرایط مطلوب تعداد اندکی میکروارگانیسم می‌تواند، در مدت زمان کوتاه تکثیر شده و مشکل بزرگی ایجاد کند.

ایمنی و سلامتی آتش‌نشان‌ها در برابر عوام زیستی، مشابه دیگر مشاغل، بسیار مهم بوده، بایستی پیوسته در دستور کار باشد. اما از آنجایی که «ایمنی» شهر و شهروندان به میزان زیادی به ایمنی و تندرستی آتش‌نشانان بستگی دارد، این مهم اهمیت مضاعفی می‌یابد. مطلب پیش رو برهمین اساس تنظیم یافته است تا نیروهای آتش‌نشانی با موضوع مخاطرات زیستی و ایمنی در برابر آن‌ها، آشنا شوند.

عوامل زیستی، موجودات زنده یا مواد حاصل از موجودات زنده، شامل  باکتری‌ها، قارچ‌ها و متابولیت‌های آن‌ها و همچنین کرم‌های انگلی و گیاه انگل هستند.ویروس ها اگرچه موجود زنده نیستند، اما در این تقسیم‌بندی جای گرفته‌اند.

البته، در مورد این تقسیم‌بندی توافق جهانی وجود ندارد.

عوامل زیستی می‌توانند با نفس کشیدن (استنشاق)، فروبردن از دهان (بلع)، جذب از طریق پوست، چشم‌ها، غشاهای مخاطی یا زخم وارد بدن شوند (همچنین نیش یا گازگرفتن حیوانات و یا زخمی شدن پوست به وسیله سرسوزن سرنگ و دیگر اشیاء تیز و ...).

اگر شرایط زیست مطلوب و مناسب باشد، ویروس‌ها، باکتری‌ها و قارچ‌ها[1] می‌توانند در مدت زمان بسیار کوتاه به سرعت تکثیر شوند. علاوه براین برخی از آن‌ها می‌توانند از شخصی به شخص دیگر انتقال یابند(پیشین).

در این مقاله کوشش شده اطلاعات به نسبت کاملی برای آشنایی آتش نشانان با مخاطرات زیستی و اصول ایمنی آن، مرتبط با حرفه آتش نشانی و نجات ارائه گردد.

واژگان کلیدی:آتش نشانی، مخاطرات آتش نشانان، مخاطرات زیستی، ایمنی، بهداشت، وسایل حفاظت فردی، رفع آلودگی و پاکسازی.

1-آتش نشان و مخاطرات شغلی

1-1: آتش‌نشان کیست؟ براساس تعریف سازمان جهانی کار (ای.ال.او)[2]، آتش‌نشان پرسنلی است که وظیفه اصلی او واکنش به موارد اضطراری در مکان‌های مختلف، با هدف حفظ جان مردم، امدادرسانی و به حداقل رساندن زیان به اموال است. ایجاد آمادگی همگانی برای پاسخگویی (واکنش) و پیشگیری از حوادث نیز دیگر جنبه‌های مهم این شغل است(2).

 

1-2: محل کار آتش‌نشان: بطور معمول آتش‌نشانان، هنگام فعالیت‌های غیراضطراری، در «ایستگاه آتش‌نشانی» حضور دارند. همچنین ممکن است در «مرکز آموزش» به تمرین یا فراگرفتن دانش و مهارت‌های لازم مشغول باشند، اما، هیچیک از این دو، محل کار آتش‌نشان نیست. بسته به ماهیت وضعیت اضطراری، محل کار آتش‌نشانان بطور کامل متغیر بوده (پیشین)، «محل حادثه» عرصه عملیات آن‌ها است.

 

1-3: سازمان آتش‌نشانی: متولی امر فرونشاندن آتش، پاسخگویی بسیاری از وضعیت‌های اضطراری و ارائه خدمات ایمنی و پیشگیری‌کننده، اداره[3] یا سازمان[4] آتش‌نشانی است. براساس «بند 14 ماده 55 قانون شهرداری» این مهم از جمله وظایف شهرداری‌ها محسوب شده است(3).

در اصطلاح به این آتش‌نشانی، «آتش‌نشانی شهری» گفته می‌شود. بنابه تعریف، آتش‌نشانی سازمانی شبه نظامی و بحران‌مدار است. لازم به ذکر است با گسترش شهرنشینی پیشرفت صنعت، فناوری و... آتش‌نشانی به‌صورت تخصصی در گونه‌های مختلف دسته‌بندی شده است. از جمله:

آتش‌نشانی شهری، آتش‌نشانی روستایی، آتش‌نشانی جنگل و مرتع و علفزار، آتش‌نشانی صنعتی، آتش‌نشانی فرودگاهی، آتش‌نشانی معدن، آتش‌نشانی صنایع نفت، شیمیایی و پتروشیمیایی، آتش‌نشانی نظامی، آتش‌نشانی دریایی و آتش‌نشانی هوایی.

 

1-4: مخاطرات شغل آتش‌نشانی چیست؟ محل کار آتش‌نشانان محیط‌هایی است که بطور دائمی درحال تغییر، و در بیشتر موارد، ناپایدار می‌باشد. برای مثال ساختمان شعله‌وری را فرض کنید که ساکنان آن به امداد فوری نیاز دارند، اما هم‌زمان، ساختمان یکپارچگی ساختار معمول خود را از دست داده، راه خروج اضطراری ندارد و... .

فرونشاندن آتش، همچنین عملیات امداد و نجات در بیشتر موارد دشوار و در بسیاری از شرایط نیازمند استفاده از ابزار- تجهیزات تخصصی و وسایل حفاظت فردی[5] است. احتمال دارد آتش‌نشانان در شرایط اضطراری گوناگون فرا خوانده شوند. از جمله:

آتش‌سوزی‌های بزرگ، تصادفات رانندگی، حوادث صنعتی، نشت مواد شیمیایی یا دیگر مواد مخاطره‌آمیز، حوادث حمل‌ونقل هوایی یا دریایی، سوانح طبیعی از جمله سیل، زلزله، توفان و... تهاجم مسلحانه دشمن، تروریسم و بیوتروریسم و... .

عملیات نجات در محیط‌های مختلف مانند نجات از ارتفاع، سقوط در چاه، جستجو در جنگل و... انجام می‌گیرد.

از آن‌جایی که در هر استمداد از آتش‌نشانی، ممکن است ماهیت محیط فرق کند، چه بسا آتش‌نشانان از تمامی مخاطرات محیط عملیات، به ‌خوبی آگاهی نداشته باشند.

برای واکنش اضطراری و پاسخگویی به حادثه‌دیدگان، برحسب مورد، انواع وسایل نقلیه بکار گرفته می‌شود. از جمله:

انواع خودروهای آتش‌نشانی سبک و سنگین، انواع خودروهای نجات، قایق و بالگرد و... بدین ترتیب، هنگام پاسخگویی به شرایط اضطراری، احتمال رخداد حوادث حمل‌ونقل و آسیب‌دیدگی آتش‌نشانان وجود دارد. آتش‌نشانان با خطر ابتلا به بیماری‌ها، از جمله بیماری‌های قلبی-عروقی، استرس روانی پس از حادثه (پی.تی.اس.دی)[6]، صدمات کشیدگی عضلات، به دلیل بلندکردن نادرست اجسام و... روبرو هستند. آتش‌نشانان هنگام تمرین، رزمایش، آموزش میدانی و... نیز با مخاطرات گوناگونی روبرو هستند(4).

نتیجه آنکه آتش‌نشانی از جمله مشاغل خطرناک است. براساس مطالعات آماری حوادث ناشی از کار در چند کشور مختلف، شغل‌هایی چون ماهیگیری دریایی (و مشاغل وابسته به آن)، آتش‌نشانی، خلبان هواپیما (و مهندس پرواز)، پلیس و... از خطرناک‌ترین حرفه‌ها به شمار می‌آیند(5). آسیب‌ها و بیماری‌های شغلی هر دو می‌توانند منجر به از کارافتادگی و حتی مرگ شوند.

مرگ «جیمز بریدوود» رئیس آتش‌نشانی لندن را می‌توان یکی از قدیمی‌ترین این حوادث محسوب کرد. در سال 1861م آتش‌سوزی گسترده‌ای یکی از باراندازهای کنار رودخانه تیمز را به کام خود کشید. جیمز بریدوود که همراه تمامی پرسنل آتش‌نشانی لندن برای مقابله با حریق در محل حادثه حضور داشت، براثر ریزش آوار جان سپرد(6).

از آن هنگام تاکنون برای افزایش ایمنی و حفظ تندرستی آتش‌نشانان تلاش‌های ارزنده‌ای صورت گرفته و نتایج با ارزشی حاصل گردیده است. مخاطرات شغلی آتش نشانان را می توان درپنج گروه زیر دسته بندی کرد.

• مخاطرات منجر به حادثه
• مخاطرات فیزیکی
• مخاطرات شیمیایی
• مخاطرات ارگونومیکی، روانشناختی و مشکلات درون سازمانی
• مخاطرات زیستی(بیولوژیک)

مخاطرات منجر به حادثه: هنگام پاسخگویی به شرایط اضطراری ناشی از رخداد حوادث و آتش‌سوزیها موقعیت‌های بسیاری وجود دارد که آتش‌نشان با مخاطره و آسیب ناشی از آن روبرو شود. برای نمونه می‌توان فرو ریزش ساختمان در اثر آتش‌سوزی، یا سقوط اجسام، سقوط از ارتفاع (که شایع است)، را نام برد.

آتش‌سوزی همچنین می‌تواند موقعیت‌های خطرناکی مثل:

• فلش اُور[7]؛ شعله‌ور شدن ناگهانی یا گُر گرفتن
• بک درفت[8]؛ بازافروختگی یا برگشت آتش را باعث شود.

افزایش پتانسیل تصادفات رانندگی حین رفت و آمد از ایستگاه آتش‌نشانی و محل حادثه به دلیل سرعت و  ... نیز وجود دارد(7).

جدول شماره یک مخاطرات منجر به حادثه

 

مخاطرات فیزیکی: در راس این مخاطرات استرس گرمایی بسیار شایع است. گرما از منابع مختلف از جمله آتش‌سوزی و محیط اطراف ناشی شود. گرما، هنگام تمرین و ورزش توسط بدن تولید می‌شود. لباس محافظتی آتش‌نشانان می‌تواند این اثر را بدتر کند.

جدول شماره 2 مخاطرات فیزیکی

مخاطرات شیمیایی: قرار گرفتن در معرض محصولات احتراق، خطری است که در محل آتش‌سوزی وجود دارد. سمیت دود تا حد زیادی به نوع مواد سوختنی، درجه حرارت آتش و مقدار هوای موجود در محل حریق، بستگی دارد. محصولات رایج احتراق، در محل آتش‌سوزی، عبارتند از:

• منوکسید کربن
• سیانید هیدروژن
• دی‌اکسید نیتروژن و ...

جدول شماره سه مخاطرات شیمیایی

مخاطرات ارگونومیکی، روانشناختی و مشکلات درون سازمانی: شرایط بسیاری وجود دارد که بایستی فعالیت‌های فیزیکی شامل کار بسیار سخت، بکاربردن زور و شدت عمل، تکرار عمل، حالت‌های بدنی نامعمول و ناخوشایند و ... را بطور حداکثری انجام داد. این می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• فشار بیش از حد (ناشی از حمل اقلام، اعمال زور و ...)
• راه رفتن یا ایستادن طولانی مدت
• بلند کردن اجسام سنگین

آتش‌نشانان همچنین هنگام کار، آموزش و تمرین بایستی تجهیزات حفاظت فردی سنگین و ابزار تجهیزات سنگین حمل کنند.

استرس روانشناختی ناشی از قرار گرفتن در شرایط آسیب‌های جدی، یا مشاهده انسان‌های آسیب‌دیده و دردمند، یکباره از دوره به نسبت طولانی آرام و عادی (حضور در ایستگاه)، سپس بطور ناگهانی با دوره‌های فعالیت شدید جسمی و روحی روبرو شدن، زورگویی بعضی همکاران، بویژه به افراد تازه‌کار و ... .

جدول شماره چهار مخاطرات ارگونومیکی، روان شناختی و درون سازمانی

 

مخاطرات زیستی: هنگام کمک به قربانیان حوادث و آتش‌سوزیها. ممکن است پرسنل آتش‌نشانی در معرض بیماری‌های مسری و عفونی قرار گیرد. بدیهی است این مورد در شرایط همه‌گیری بیماریها احتمال بیشتری خواهد یافت (پیشین).

تمرکز مقاله حاضر بر مخاطرات زیستی و اهم ایمنی در برابر آن‌ است.

جدول شماره پنج مخاطرات زیستی

 

جدول شماره یک: مخاطرات منجر به حادثه

 

نوع حادثه	راهکار ایمنی
سقوط از بلندی هنگام کار با نردبان دستی	هنگام کار روی نردبان دستی، نکات ایمنی مربوطه رعایت شود. نردبان قفل ایمنی داشته باشد.
سقوط از ارتفاع به علت فروریزش سازه‌ها	نشانه‌های پیش از فروریزش ساختمان را باید به یاد داشت. هنگام کار در ارتفاع تجهیزات مناسب مورد استفاده قرار گیرد.
برخورد با اجسام درحال سقوط هنگام عملیات نجات و امداد، عملیات آتش‌نشانی و یا خارج کردن اشیاء سالم	پوشیدن تجهیزات حفاظت فردی بطور کامل، استفاده از دستگاه تنفسی با هوای فشرده، رعایت نکات ایمنی- حفاظتی مربوطه
قدم گذاشتن روی، مورد اصابت قرار گرفتن، برخورد با شیشه، فلز و دیگر اشیای نوک‌تیز که منجر به خراشیدگی، بریدگی می‌شود. همچنین آسیب‌های ناشی از انفجارها	پوشیدن تجهیزات حفاظت فردی بطور کامل، استفاده از دستگاه تنفسی با هوای فشرده، رعایت نکات ایمنی- حفاظتی مربوطه
گرفتار شدن در سازه‌های درحال فروریزش یا فروریخته	پوشیدن تجهیزات حفاظت فردی بطور کامل، استفاده از دستگاه تنفسی با هوای فشرده، استفاده از سامانه هشدار فردی برای آگاه‌سازی آتش‌نشانان حول‌وحوش خود
کشش و فشار بیش از حد در بلندکردن اجسام هنگام عملیات آتش‌نشانی، نجات و امداد	آتش‌نشانان همواره از آمادگی جسمانی کافی برخوردار بوده، الزامات ایمنی – بهداشتی در بلندکردن و حمل صحیح اجسام را مراعات کنند.
تماس با سطوح داغ یا گازهای فوق‌العاده داغ	پوشیدن تجهیزات حفاظت فردی بطور کامل و استفاده از دستگاه تنفسی با هوای فشرده
تنفس هوای فوق‌العاده داغ و یا گازها و بخارات حاصل از احتراق	پوشیدن تجهیزات حفاظت فردی بطور کامل و استفاده از دستگاه تنفسی با هوای فشرده
تماس یا در معرض قرار گرفتن با مواد شیمیایی هنگام عملیات آتش‌نشانی، نجات و امداد و یا عملیات تراوش مواد شیمیایی خطرناک	پوشیدن تجهیزات حفاظت فردی بطور کامل و استفاده از دستگاه تنفسی با هوای فشرده
وقفه (نقص فنی) دستگاه تنفسی با هوای فشرده هنگام عملیات فرونشاندن آتش	در محل عملیات فرونشاندن آتش، نجات و امداد امکانات «بازتوانی» و استراحت پرسنل، همچنین تعمیر ابزار و تجهیزات فراهم باشد.
آسیب ناشی از تصادف ترافیکی هنگام حرکت به سمت محل حادثه. تصادف خودروهای عبوری با پرسنل آتش‌نشانی در محل حادثه	به محض نشستن روی صندلی خودرو برای حرکت به سمت محل حادثه، کمربند ایمنی بسته شود. محل حادثه به وسیله علامتگذاری و موانع ترافیکی به خوبی ایمن شود.
سرخوردن (لیزخوردن)، زمین خوردن و سقوط در محل حادثه	استفاده از وسایل حفاظت فردی متناسب با نوع مخاطرات

م

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2- آشنایی با تعاریف و مفاهیم  

2-1: ایمنی ‌زیستی: ممانعت از به‌ وقوع پیوستن هرگونه تزلزل در یکپارچگی زیستی با محوریت «بوم‌شناختی» و «سلامت انسان» را ایمنی‌زیستی می‌نامند. ایمنی‌زیستی با بخش‌های متعدی در ارتباط است(8). تعریف جدید ایمنی‌زیستی بیش از آنکه  به ماهیت تهدید توجه داشته باشد، بر ماهیت زیستی ارگانیسم تهدیدکننده تکیه دارد. زمانی که جنگ میکروبی و یا در مفهوم جدیدتر، تهدیدات نوین (مثل رُبات‌ها، باکتری‌های ساختگی نوترکیب و...) مدنظر قرار گیرد، احتیاط‌ها و پیشگیری‌های عنوان شده در ایمنی‌زیستی، کافی نخواهد بود و به همین منظور بخش نوینی تحت عنوان «امنیت‌زیستی» این‌گونه خطرات را پوشش می‌دهد.

2-2: امنیت‌زیستی: امنیت‌زیستی از دو کلمه «امنیت» یعنی در امان بودن و «زیست» یعنی زندگی کردن تشکیل شده است و اصطلاحاً می‌توان آن را تحت عنوان ایمن زندگی کردن تعریف نمود(پیشین). در مورد برنامه‌های امنیت‌زیستی از زمان شروع آن‌ها پیشنهاد می‌شود که احتیاط‌های امنیت‌زیستی به‌عنوان یک الزام در استاندارد مراقبت‌ها محسوب گردد. برنامه‌های امنیت‌زیستی کمکی مهم در مدیریت اماکن بیمارستانی و بیماران به حساب می‌آید.

حوزه حفاظت و ایمنی در برابر عوامل تهدیدات زیستی به دو قسمت کلی حفاظت و ایمنی فردی و حفاظت جمعی تقسیم می‌شود. در قسمت حفاظت و ایمنی فردی مباحثی نظیر شناسایی جمعیت در معرض خطر، ارتقای سطح آگاهی بهداشتی مردم به‌خصوص افراد در معرض خطر، پروفیلاکسی (شامل واکسیناسیون، ایمونوگلوبولین، پیشگیری دارویی)، ایزولاسیون و قرنطینه، تأمین آب و غذای سالم و دفع بهداشتی فاضلاب‌ها، استفاده از حشره‌کش‌ها و سم‌پاشی، کنترل رعب و وحشت از طریق رسانه‌های گروهی، کنترل تردد به منطقه آلوده، پوشیدن ماسک و لباس حفاظتی و... مطرح می‌گردد. قسمت حفاظت و ایمنی جمعی، تمام افرادی را که داخل وسایل نقلیه، کشتی، هواپیما و پناهگاه‌ها هستند را در برمی‌گیرد. بطور کلی مجموعه روش‌های حفاظت جمعی در پی آن است که توانمندی‌های تجهیزات فعلی را به نحوی افزایش دهد که امکان فعالیت در محیط‌های آلوده برای نیروها فراهم شود. امروزه با پیشرفت‌های حاصل شده در تجهیزات و تکنیک‌های آفندی، روش‌های حفاظت و ایمنی جمعی نیز کاملاً متحول شده است(9).

2-3: بیوتروریسم: واژه بیوتروریسم به‌عنوان یک تهدید، استفاده از عوامل زیستی (میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا، آفات و یا سموم آن‌ها) علیه انسان، حیوان و گیاه توسط افراد یا گروه‌های متفاوت و... به حساب می‌آید که سابقه آن به درازای تاریخ بشر است(8).

 

2-4: پدافند (دفاع) غیرعامل: به مجموعه اقدامات غیرمسلحانه که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب‌پذیری، تداوم فعالیت‌های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت برآن در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن می‌گردد، دفاع غیرعامل گفته می‌شود.

به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌گردد که مستلزم به کارگیری جنگ‌افزار نبوده، و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد(10).

عبارت پدافند غیرعامل[9] به شکل‌های مختلفی بیان شده است که عمدتاً در عبارت «محافظت از غیرنظامیان» مشترکند. تمایز اصلی «پدافند عامل» از «پدافند غیرعامل». تأکید بر عملیات نظامی و «پاسخ به آتش با آتشی قوی‌تر و کوبنده‌تر» است. درحالی که توسعه‌ی قدرت نظامی و داشتن موضع قوی‌تر نسبت به مهاجمان احتمالی استراتژی کلانی است که هم در روش‌های تهاجمی و هم در روش‌های تدافعی دارای کاربردهای گسترده و درعین حال مشابه – ولی با نتایجی کاملاً متفاوت – است.

پدافند غیر عامل به مجموعه اقدامات غیر مسلحانه ای که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدامات نظامی دشمن می شود. ( سیاست های کلی نظام ؛ ابلاغی رهبر انقلاب ؛ 29 بهمن 1389 )

پدافند غیرعامل به عنوان یکی از مؤثرترین و پایدارترین روش‌های دفاع در مقابل تهدیدات، همواره مدنظر اکثر کشورهای جهان قرار داشته است و حتی کشورهایی مانند آمریکا و شوروی سابق، با وجود برخورداری از توان نظامی بسیار بالا به این موضوع به صورت ویژه‌ای توجه داشته‌اند. حتی کشوری مانند سوئیس با وجود بی‌طرفی در دو جنگ جهانی و مواجه نبودن با تهدید، به این موضوع توجه بسیار زیادی داشته است(پیشین).

 پدافند زیستی »مجموعه ای از اقدامات از قبیل رصد و پایش،آشکارسازی، هشداردهی، تشخیص، تصمیم و عملیات، کنترل، مدیریت بحران، حفاظت و پیشگیری، امداد و نجات، درمان، بازیابی و بازتوانی منابع، محدودسازی و رفع آلودگی در برابر تهدیدات زیستی که موجب حفاظت از سرمایه های ملی در برابر تهدیدات زیستی و کاهش آثار وعواقب ناشی از آنها میشود.«

2-5: تندرستی، بهداشت، بیماری: تندرستی یا سلامت^[10] برابر آن در عربی صحه است.

سلامت مفهوم وسیعی دارد و تعریف آن تأثیر میزان آگاهی و طرز تلقی جوامع با شرایط گوناگون جغرافیایی و فرهنگی قرار می‌گیرد. ضمن اینکه سلامتی یک روند پویا است(11). 

در فرهنگ ویستر، چنین تعریف شده است: سلامتی وضعیت خوب جسمانی و روحی و بخصوص عاری بودن از درد و بیماری جسمی است.

فرهنگ آکسفورد، سلامتی را وضعیت عالی جسم و روح و حالتی که اعمال بدن به موقع و مؤثر انجام شود، می‌داند.

 

سازمان جهانی بهداشت[11]، تندرستی را این‌گونه تعریف می‌کند: برخورداری از آسایش کامل و نه فقط نداشتن بیماری و نقص عضو (پیشین).

بسیاری را گمان برآن است که تعریف سازمان جهانی بهداشت از تندرستی یک تعریف آرمانی (ایده‌آل) بوده و در عمل دست نیافتنی است. "تعریف WHO از سلامت یک تعریف عملیاتی نیست. یعنی نمی‌توان آنرا بصورت مستقیم اندازه‌گیری نمود" (12).

باید توجه داشت، سلامتی یک مفهوم نسبی است و معیارهای سلامتی در بین گروه‌های سنی، فرهنگی و طبقات اجتماعی متفاوت است(13).

بهداشت[12] علم حفظ سلامتی و پیشگیری از بیماری‌ها است با تأکید بر نظافت(14) در عربی حفظ‌ الصحه خوانده می‌شود.

واژه بهداشت اشاره دارد به شرایط یا اعمالی که به واسطه آن‌ها افراد اقدام به حفظ یا ارتقای سلامت خوی با استفاده پاکیزه نگه‌داشتن خود و محیط پیرامونشان می‌نمایند. حتی در جامعه متمدن امروزی نیز اقدامات بهداشتی مناسب به عنوان استراتژی‌های اولیه پیشگیری از بیماری موردتوجه است(15).

تفاوت اصلی میان سلامتی و بهداشت در این است که:

سلامتی سطحی از کارایی متابولیک یا سوخت‌وساز یک موجود زنده است و بهداشت، مجموعه‌ای از روش‌های انجام شدنی برای حفظ سلامتی است(16).

به بیان روشن‌تر سلامتی (Health) توانایی یک سیستم بیولوژیکی (زیستی) برای بدست‌ آوردن، تبدیل، اختصاص، توزیع و استفاده از انرژی پایدار است. تعریف سازمان جهانی بهداشت (WHO) از سلامتی، که در قبل به آن اشاره شد، به‌ویژه به دلیل کمبود ارزش عملیاتی، ابهام در تدوین راهبردهای یکسان، همچنین مشکلات ناشی از بکاربردن واژه «کامل» محل بحث و جدل قرار گرفته، دستیابی به آن را تا حدی غیرممکن ساخته است.

بهداشت، مجموعه‌ای از روش‌های انجام شدنی برای حفظ سلامتی است. به شرایط، روش‌ها و راهکارهایی اشاره دارد که به جلوگیری از شیوع بیماری و سالم ماندن کمک می‌کند. بسیاری از افراد بهداشت را با «پاکیزگی» برابر می‌دانند. اما باید توجه داشت، بهداشت یک مفهوم گسترده‌تر است.

بیماری[13]، شرایطی که وضعیت طبیعی یک موجود زنده را برهم زده یا به آن آسیب می‌رساند. بیماری‌ها ممکن است در تمام موجودات زنده بروز نمایند و بطور معمول برعملکرد سلول‌ها، بافت‌ها، اندام‌ها یا نظام‌ها اثر می‌گذارند. بیماری‌ها معمولاً با علائم و نشانه‌های خاصی مشخص می‌شوند و ممکن است خفیف و کوتاه مدت – همچون سرماخوردگی معمولی – یا آن‌قدر شدید باشند که تمام یک گونه را از بین ببرند. بیماری‌ها را می‌توان به دو دسته مسری و غیرمسری تقسیم کرد. عامل بروز بیماری‌های مسری، میکروب‌های بیماری‌زایی همچون باکتری و ویروس هستند که به بدن حمله می‌کنند؛ آن‌ها ممکن است در میان یک گونه شایع یا میان یک یا چندگونه منتقل شوند. بقیه‌ی بیماری‌ها را می‌توان بیماری‌های غیرمسری به شمار آورد. بروز این‌گونه بیماری‌ها علل بسیاری می‌تواند داشته باشد: ممکن است بیماری‌های ارثی (بیماری‌های مادرزادی) باشند؛ می‌توانند براثر بلع یا جذب مواد مضر مانند سموم به وجود آیند؛ ممکن است ناشی از سوء تغذیه یا عدم رعایت صحیح بهداشت باشند؛ یا احتمالاً به دلیل بروز جراحت یا کهولت به وجود آیند. دلایل بروز برخی بیماری‌ها هنوز ناشناخته‌اند. برخی از بیماری‌ها بیشتر در مناطق جغرافیایی یا آب‌وهوای خاصی در جهان بروز می‌کنند این نوع بیماری‌ها بومی‌اند. مثلاً، بیماری خواب آفریقایی که مگس تسه‌تسه منتقل می‌کند، بیشتر در مناطق بسیار گرم و مرطوب آفریقا یافت می‌شود. به همین ترتیب، مالاریا، از بیماری‌هایی است که از طریق پشه شایع می‌شود، و معمولاً در آب راکد یا لجن‌زار یافت می‌شود که زمینه‌های پرورش این حشره را فراهم می‌کنند. بیماری‌های دیگر ممکن است فصلی باشند – همچون آنفلوانزا که بیشتر در فصل زمستان بروز می‌کند یا بیماری‌های روده‌ای که ناشی از آلودگی غذا در تابستان است. برخی از گروه‌های سنی ممکن است بیشتر در معرض ابتلا به برخی بیماری‌ها باشند که از جمله سرخک در کودکان، مننژیت در جوانان و بیماری سرخرگ کرونری در سالمندان است. بیماری‌های دیگر ممکن است فقط در گونه‌های نژادی خاصی بروز کنند و معمولاً منشأ ژنتیکی دارند، که نمونه آن بیماری سلول داسی‌شکل است که بیشتر در میان سیاه‌پوستان آفریقایی‌الاصل یافت می‌شود. بیماری‌های دیگر، همچون سیاه‌شش[14] یا بیماری پنوموکونیوز[15] کارگران معدن زغال‌سنگ ناشی از خطرات شغلی هستند؛ برخی از بیماری‌های «جدید» طی سالیان اخیر ظاهر شده‌اند(14).

 

2-6: جنگ میکروبی: استفاده از باکتری‌ها، ویروس‌ها و میکروارگانیزم‌ها برای کشتن و یا ناتوان ساختن افراد موردنظر در جنگ، عوامل میکروبی به دو صورت «میکروبی کشنده» و «ناتوان‌کننده» عمل می‌کنند(10).

1-2-6: سلاح میکروبی: موجودات ریز زنده‌ای که به لحاظ ماهیت آلوده‌کننده‌ و یا مواد مشتق از آن، برای ایجاد بیماری یا به هلاکت رساندن انسان‌ها، حیوانات و گیاهان در جنگ به کار می‌رود. این نوع تسلیحات قدرت تهاجمی افراد، حیوانات و گیاهان را مورد حمله قرار می‌دهند(10).

 

2-7: حفاظت بیولوژیکی: هرگونه اقدام عملی پیشگیرانه یا مقابله‌ای با بهره‌برداری از وسایل در دسترس یا سازمانی که منجر به حفظ نیروی انسانی در برابر اثرات سوء عوامل‌زیستی شود(پیشین).

 

2-8: رویداد، حادثه، مخاطره، ریسک، سانحه و بحران

رویداد[16]: وضعیت نامطلوبی است که از پتانسیل لازم برای ایجاد یک حادثه برخوردار است (اعم از اینکه به حادثه منجر شده باشد یا نه). راکتوری که فشار آن افزایش یافته یا اتومبیلی که سامانه ترمز آن از کار افتاده است مثال واضحی از رویداد است. در هر دو مثال هنوز حادثه مهلک که به ترتیب ترکیدن راکتور و تصادف اتومبیل است رخ نداده و احتمال جلوگیری از حادثه وجود خواهد داشت(17).

حادثه[17]: وضعیت غیردلخواهی است که سبب ایجاد واقعه ناخوشایند خواهد شد. حوادث شامل دو دسته حادثه بزرگ و حادثه کوچک است. حادثه بزرگ پتانسیل کشتن بیش از سه نفر و تخریب بخش عظیمی از تجهیزات و محیط‌زیست را خواهد داشت. حادثه کوچک همانند نشر یک ماده به محیط و ایجاد بیماری به دلیل خاصیت فیزیکی – شیمیایی آن است.

مخاطره[18]: شرایطی فیزیکی است که پتانسیل صدمه زدن به انسان، تجهیزات محیط‌زیست یا ترکیبی از آن‌ها را دارا است. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به مرگ، بیماری و جراحت انسان، تخریب تجهیزات، کارخانه، محصول و محیط‌زیست، خارج شدن از میدان رقابت اقتصادی و افزایش بدهی اشاره نمود.

ریسک[19]: شانس (احتمال) منجر شدن یک خطر به حادثه یا سانحه است. در واقع ریسک ترکیبی از احتمال وقوع مخاطره وخامت عواقب حادثه یا سانحه است. برآورد ریسک با ضرب پارامترهای مخاطره در آسیب‌پذیری امکان‌پذیر است.

• ریسک عبارت است از احتمال نتایج مخرب یا خسارات قابل انتظار ناشی از تداخل مخاطرات طبیعی یا انسان ساخت و شرایط آسیب‌پذیری است.
• آسیب‌پذیری[20]: شرایط تعریف شده براساس فاکتورها و فرایندهای فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی است که استعداد یک جامعه را به اثرپذیری از یک مخاطره افزایش می‌دهد.
• ریسک = مخاطره × آسیب‌پذیری

سانحه[21]: از کلمه لاتین "Astum" به معنی ستاره مشتق شده است و معنی لغوی آن بی‌ستاره یا بی‌اقبال است و در فارسی کلمات سانحه یا فاجعه بکار گرفته می‌شود. سانحه یا اتفاق نامطلوب، یک پدیده پیچیده و چند وجهی و ممکن است از ابعاد مختلف زیست‌محیطی، اقتصادی، مادی، روانی و اجتماعی آسیب وارد نماید و گاهی شامل کلیه ابعاد فوق نمی‌شود. غالباً، تعداد تلفات و ضایعات انسانی مهمترین معیار برای تعریف سانحه است. سوانح در صورت گسترش باعث به وجود آمدن بحران می‌شوند(پیشین).

سوانح به دو گروه بزرگ سوانح طبیعی[22] و سوانح انسان ساخت[23] تقسیم می‌شوند.

سوانح طبیعی رخدادهای ناخوشایندی هستند که فرایندهای طبیعی زمین باعث آن‌ها است. از جمله این رخدادها زمین‌لرزه، آبلرزه (سونامی)، سیل، طوفان، توفند، خشکسالی، آتش‌سوزی جنگل و... را می‌توان نام برد.

سوانح انسان ساخت، در این نوع سوانح، انسان با فعالیت و اقدامات و یا برعکس با رفتار انفعالی باعث رخداد فجایع می‌شود. از جمله سوانح انسان ساخت می‌توان به جنگ (اعم از جنگ‌های کلاسیک و یا جنگ‌های شیمیایی، میکروبی و هسته‌ای)، تروریسم، شورش‌های خیابانی، فجایع صنعتی و سوانح ترافیکی (اعم از سوانح جاده‌ای، راه‌آهن، هوایی و دریایی) اشاره کرد.

بحران[24]: از نظر سازمان ملل متحد یعنی «وقفه کامل و یا بخشی از فعالیت‌های گروه یا جامعه که همراه با ضایعات جانی، خسارات مادی و آسیب‌های محیطی گسترش یافته و جامعه مربوطه با منابعی که در اختیار دارد، قادر به جبران آن نمی‌باشد». بحران‌ها از نظر سرعت وقوع به دو دسته ناگهانی و تدریجی و از نظر عامل نیز به دو دسته طبیعی و دست‌ساز (مصنوعی) تقسیم می‌شوند.

بحران در طول تاریخ همواره با انسان بوده و نسل‌های بشری همواره مجبور به تحمل بحران‌ها و خسارات و صدمات ناشی از آن می‌باشند. البته پس از چندی، بشر از مشقات رهایی یافته و بهبودی حاصل شده و زندگی بشری هم‌چنان ادامه یافته است. امروزه توافق عمومی در مورد تعریف علمی واژه بحران وجود ندارد و درحقیقت تعریف بحران بستگی به یک سلسله مسائل جانبی مربوط به آن دارد که به جنبه‌های تئوری مسائل ویژه‌ای که در بر می‌گیرد، مربوط می‌شود و امکان تعریف موجز و کاملی برای بحران وجود ندارد. بطور کلی با توجه به تعاریف مختلفی که از بحران موجود می‌باشد، آن را بدین صورت می‌توان تعریف نمود:

از منظر سازمان جهانی بهداشت بحران عبارت است از درهم ریختگی شدید زیست‌محیطی و روانی – اجتماعی که بسیار فراتر از ظرفیت انطباقی جامعه مبتلا به است(18).

 

2-9: سازمان جهانی بهداشت[25]: از آژانس‌های (کارگزاری‌های) تخصصی سازمان ملل متحد، تشکیل شده در 1946 با هدف جلوگیری از گسترش بیماری‌ها و ریشه‌کنی آن‌ها. این سازمان در 1996 تا 1997 بودجه‌ای برابر با 842.654 میلیون دلار داشت. مقر آن در ژنو، پایتخت سوئیس، است. بزرگ‌ترین دستاورد سازمان جهانی بهداشت تا امروز ریشه‌کن کردن بیماری آبله بوده است. این سازمان ریشه‌کنی چندین بیماری عمده را هدف خود می‌داند: فلج اطفال، سرخک، جذام، کوری، آلودگی لنفی به کرم نخی شکل فیلاریا (فیل‌پایی)، بیماری ساگاس و بیماری کم گینه. امید می‌رود که فیل‌پایی تا 2030 ریشه‌کن شود. در ژانویه‌ی 1998 گروهارلم برونتلان[26]، نخست وزیر پیشین نروژ، به مدیرکلی این سازمان رسید و در ژوئیه‌ی همان سال کار خود را در این مقام آغاز کرد(19).

 

2-10: شیمیایی، زیستی، پرتوی، هسته‌ای، انفجاری (ش.ر.پ.ه.ا): که به آن در لاتین سی.بی.ار.ان.ای[27] گفته می‌شود. راهکارهای آمادگی، پیشگیری و مقابله با حوادث شیمیایی، زیستی، پرتوی،  هسته‌ای و انفجاری را مورد بررسی و اقدام قرار می‌دهد.

2-11: میکروب: میکروب (در فرانسه)، میکروارگانیسم[28] (در انگلیسی)، ریزسازواره یا ریزاندامگان(در فارسی)، جانداران ریزی که با چشم برهنه دیده نمی‌شوند (باکتریها، قارچها، پروتوزوئرها،‌ جلبک‌های تک‌یاخته‌ای و ویروسها) (20).

میکروب‌ها در همه جا، از آب‌وهوا، روی پوست بدن و مخاط بدن انسان و جانوران به میزان فراوان وجود دارند. میکروب‌ها می‌توانند بیماری‌زا و یا مفید باشند.

 

2-12: وضعیت اضطراری بهداشت عمومی: یک بیانیه رسمی است که براساس مقررات جهانی بهداشت توسط سازمان بهداشت جهانی به هنگام بحران‌هایی که می‌توانند بهداشت عمومی را در سطح جهانی به خطر بیندازند اعلام می‌گردد. پس از اعلام این بیانیه 194 کشور عضو سازمان بهداشت جهانی موظف‌اند تمامی امکانات و نیروهای خویش را در زمینه‌ی اداره و پیشگیری از ادامه‌ی بحران به کار گیرند. تا سال 1394 وضعیت اضطراری بهداشت عمومی تنها 4 بار اعلام گشته بود. نخستین بیانیه وضعیت اضطراری بهداشت عمومی هنگام همه‌گیری جهانی آنفلوانزای خوکی (1388) اعلام گشت. دومین بیانیه به هنگام بازگشت مجدد بیماری فلج اطفال پس از ریشه‌کن کردن آن در سطح جهانی در اردیبهشت سال 1393 اعلام گشت. سومین بیانیه در سال 2016 و به هنگام همه‌گیری بیماری ویروسی آبولا در غرب آفریقا در سال 1393 اعلام گشت. برخلاف انتظار بسیاری از متخصصان به هنگام بروز نشانگان تنفسی خاورمیانه، سازمان بهداشت جهانی هیچ‌گونه وضعیت اضطراری بهداشت عمومی اعلام ننمود که بازتاب قابل توجهی در رسانه‌ها را نیز به همراه داشت. پس از شیوع ویروس زیکا در آمریکای جنوبی در سال 2016، سازمان بهداشت جهانی برای چهارمین بار اعلام وضعیت اضطراری بهداشت عمومی نمود.

پنجمین بار در 30 ژوئیه‌ی 2019 پس از افزایش سریع آمار تلفات این بیماری در سراسر جهان، سازمان بهداشت جهانی اعلام وضعیت اضطراری کردم برای ششمین بار در تاریخ 10 بهمن 1398 (30 ژانویه 2020) به دلیل شیوع ویروس کرونا سازمان بهداشت جهانی اعلام وضعیت اضطراری کرد(21).

 

2-13: ویروس: عامل پالایه‌پذیر،‌ انگل، اولترا میکروسکوپی که دارای اسید نوکلئیک محصور در غلاف پروتئینی است(20) ذره بیماری‌زا، مرکب از یک اسید نوکلیئیک، دی.ان.ای یا ار.ان.ای، محصور در یک غلاف پروتئینی، بسیار کوچک‌اند و موجب بیماری می‌شوند. این ذرات ساختار یاخته‌ای ندارند و به همین سبب از سایر اشکال حیات متمایزاند. ویروس‌ها فقط زمانی می‌توانند فعالیت کنند و تکثیر یابند که به یاخته حمله کنند و در آن، به کمک سیستم یاخته، همانندسازی کنند. تا 1998 حدود 5 هزار ویروس شناخته شده گزارش شده بود(22).

با این همه تصور می‌رود حدود نیم میلیون نوع ویروس وجود داشته باشد. ویروس‌ها در انسان موجب سرماخوردگی، آبله‌مرغان، آنفولانزا، ایدز، تبخال، اوریون، سرخچه و سرخک می‌شوند. بنابر یافته‌های اخیر ویروس‌ها در ایجاد بعضی از اشکال سرطان نیز نقش دارند. آنتی‌بیوتیک‌ها علیه ویروس‌ها عمل نمی‌کنند. بهترین محافظت در برابر آن‌ها ایمن‌سازی[29] است. با این همه، ویروس‌ها براثر جهش ممکن است تغییر یابند که همین امر بدن انسان را از مبارزه مؤثر با آن‌ها عاجز می‌کنند. این امر در ویروس آنفولانزا بسیار رخ می‌دهد.

تولید داروهای ضد ویروسی دشوار است زیرا ویروس‌ها با استفاده از ماشین ژنتیکی یاخته‌های میزبان تکثیر می‌یابند و از این‌رو، داروهای علاوه بر ژنوم ویروس بر یاخته‌ی میزبان نیز اثر می‌گذارد(پیشین).

2-14: همه‌گیری[30]: بروز بیش از حد یک بیماری یا عارضه در جمعیتی خاص در یک دوره زمانی کوتاه است(24). تعریف کلیدی همه‌گیری عبارت است از «افزایش در رویداد پیش‌بینی شده» به عبارت دیگر بروز غیرمعمول بیماری در یک جامعه که آشکارا پیش از رویداد پیش‌بینی شده باشد. مثلاً بیماری وبا درحال عادی در آمریکا وجود ندارد از این‌رو حتی یک مورد بیماری وبا می‌تواند در آن کشور یک همه‌گیری بالقوه باشد. ولی در کشورهایی که وبا همواره به‌صورت بومی وجود دارد (مانند هند و بنگلادش)، حتی اگر چند صد مورد وبا در یک سال باشد «عادی» یا «بروز پیش‌بینی شده» به شمار می‌رود(12).

مطالعه نحوه انتشار بیماری‌ها و عوامل بیماری‌زا، توزیع بیماری‌ها در زمان‌ها، مکان‌ها، نژادها یا فرهنگ‌های خاص یا هرعاملی که به سلامت مربوط باشد را همه‌گیرشناسی[31] می‌نامند.

همه‌گیری ممکن است به یک مکان محدود شود. چنان‌چه به دیگر کشورها یا قاره‌ها سرایت کند و تعداد قابل توجهی از مردم را تحت تأثیر قرار دهد، ممکن است دنیاگیری یا همه‌گیری جهانی[32] نامیده شود (پیشین).

2-15: ویروس‌های کرونا، ویروس کووید-19: ویروس‌های کرونا یک خانواده بزرگ ویروس‌اند. بعضی از ویروس‌های کرونا انسان را بیمار می‌کنند و دیگر انواع آن‌ها در حیواناتی مثل خفاش‌ها، شترها و گربه‌ها دیده شده است. پیش از این ویروس‌های کرونای انسان، بطور معمول، یک بیماری آرام ایجاد می‌کردند. چیزی شبیه به سرماخوردگی یا آنفولانزای عادی.

ژنتیک بخشی از دانش زیست‌شناسی است که به وراثت و تفاوت جانداران می‌پردازد. در علم ژنتیک پایانی‌ترین موجودی که تمامی اعضای هر مجموعه از جانداران از نسب او هستند، نزدیک‌ترین نیای مشترک[33] آن گروه می‌گویند. تخمین زده می‌شود که نزدیک‌ترین نیای مشترک تمامی کرونا ویروس‌ها تا 8000 سال قبل از میلاد وجود داشته است. اگر چه برخی از مدل‌ها تا 55 میلیون سال یا بیشتر را نیز ذکر می‌کنند که این نشان از همبستگی طولانی مدت با خفاش‌ها دارد(33).

نخستین کرونا ویروس‌های کشف شده مربوط به ویروس برونشیت مرغی بوده است. سپس دو نوع انسانی 229ئی[34] و اوسی43 [35] که باعث سرماخوردگی در انسان می‌شود نیز کشف شد.

ویروس‌های کرونای حیوانی بندرت جهش می‌یابند تا انسان‌ها را عفونی کرده، میان  جوامع انسانی پخش شده و بیماری‌های شدیدی را بوجود آورند، مانند سارس[36] (نشانگان تنفسی شدید) که در سال 2002م پدید آمد. و یا مرس[37] (نشانگان تنفسی خاورمیانه) که در سال 2012م نمودار شد.

2002م سارس: نشانگان تنفسی حاد یا سارس^[38] نوعی بیماری خطرناک ویروسی است گمان بر این است که این بیماری در سال 2003، پس از چندین ماه شناسایی شد. به احتمال از خفاش شروع شد، به گربه‌ها و سپس به انسان‌ها در چین سرایت کرد.

عامل ویروسی از خانواده کرونا ویروس می‌باشد^[39] این ویروس به کرونا ویروس2 (SARA-COV-2) معروف است.

علائم بیماری شامل مشکلات تنفسی، سرفه خشک، تب، سردرد و بدن درد است. از طریق قطرات تنفسی ناشی از سرفه و عطسه منتقل می‌شود.

تلاش‌های قرنطینه موثر واقع شد و تا ماه ژوئن (ژوئیه)، ویروس مهار گردید. سارس توسط متخصصان سازمان جهانی بهداشت به عنوان زنگ خطری برای بهبود بخشیدن به واکنش در برابر همه‌گیری‌ها محسوب شد. برای کنترل این همه‌گیری از درس‌آموخته‌های همه‌گیری آنفولانزای خوکی (HIV1)، ابولا و زیکا استفاده شد(23).

در سال 2012م (1391) کرونا ویروس جدیدی برای نخستین بار در عربستان سعودی به نام کرونا ویروس (MERS-COV) شناسایی شد(24و25).

در 20 سپتامبر 2012 (30 شهریور 1391) از نمونه‌های خلط یک پیرمرد عربستانی که سه ماه قبل فوت کرده بود، نمونه جدیدی از کرونا ویروس دیده شد.

در ماه بعد تعداد موارد تایید شده مرس به 9 نفر رسید. پنج نفر نیز کشته شدند(26). نخستین پرونده به آوریل 2012 (فروردین 1391) مربوط می‌شد. از این تاریخ 27 کشور در سراسر جهان موارد مرس را گزارش کردند. نزدیک به 800 درصد موارد تایید شده در عربستان رخ داده بود.

مرس ـ کو (MERS- Cov) یک ویروس مشترک بین انسان و حیوان است. به این معنی که بیشترین موارد عفونت از حیوان به انسان منتقل می‌شد. به گفته سازمان جهانی بهداشت تماس مستقیم یا غیر مستقیم با «شتر» شایع‌ترین راه انتقال عفونت به شمار می‌رفت.

انتقال در بین مردم به ندرت رخ می‌داد. بیشتر در میان خانواده‌ها یا در مراکز مراقبت‌های بهداشتی اتفاق می‌افتاد (پیشین).

ویروس مرس ـ کو (MERS- Cov) با کرونا ویروس خفاش اروپایی شباهت‌هایی داشت.

مطالعات نشان داد که ابتلا به موارد شدید این عفونت در یک سوم موارد به مرگ می‌انجامد. موارد شدید ابتلا و مرگ ناشی از این عفونت، بیشتر در گروههای پر خطر دیده می‌شد. افراد مبتلا به بیماری زمینه‌ای، از قبیل دیابت شدید کنترل نشده، فشار خون بالا، بیماریهای قلبی ـ ریوی شدید و مزمن، نارسایی کلیه، سرطان و دیگر بیماریهای خون. همچنین بیماریهایی که باعث تضعیف سیستم ایمنی می‌شوند(27).

این بیماری کشنده‌ترین کرونا ویروس شناخته شده تا آن زمان محسوب می‌شد. بیماران بعد از تحمل بیماری شدید تنفسی و بستری در بخش مراقبت‌های ویژه در نهایت فوت می‌کردند.

در اواخر ماه دسامبر سال 2019 (دی ماه 1398)، مردم شهر ووهان، استان هوئبی کشور چین با یک نوع بیماری شبیه به پنومونی (ذات الریه)، ناشناخته رو به رو شدند. این نشانه آغاز یک بیماری عفونی نو پدیدی بود که در بعد به عنوان نوع جدید ویروس کرونا شناخته شد. بیماری ناشی از آن نیز به «بیماری کرونا» نامیده شد. به زودی مرزهای کشورهای جهان را در نورید و به یک عالم‌گیری به مفهوم مطلق آن تبدیل گردید(28).

هنگام تألیف مقاله حاضر تعداد 2.205.976 نفر از مردم جهان به این بیماری مبتلا بوده، 148.641 نفر جان‌باخته و تعداد 558.168 نفر بهبود یافته‌اند(29).

ویروس کووید-19 ارتباط نزدیکی با ویروس کرونای خفاش دارد. علی‌رغم پژوهش‌های گسترده در حوزه‌های مرتبط به‌ویژه همه‌گیرشناسی و بالینی، هنوز اطلاعات زیادی از ویروس کرونا در دسترس نیست. همچنین، اکنون واکسن برای پیشگیری از کرونا در دسترس است ولی داروی مؤثر برای درمان این بیماری تولید نشده است. این موضوع بهداشت همگانی، امور اجتماعی و اقتصادی جهانیان را به چالش کشیده، نگرانی‌های عمیق و سنگینی را میان مردم جهان برانگیخته است. سازمان بهداشت جهانی منشأ این ویروس را بطور قطع طبیعی می‌داند(30). اما، گمان بسیاری بر این است که ویروس کووید-19 بطور طبیعی جهش نیافته بلکه در آزمایشگاه دست‌کاری و به یک عامل زیستی برای شرکت در تروریسم زیستی، یا جنگ زیستی بدل گردیده است. اثبات این امر به پژوهش‌های آزمایشگاهی نیاز دارد(31).

3- مخاطرات ناشی از عوامل زیستی

1-3- شناخت:

عوامل زیستی (بیولوژیک) در همه جا وجود دارند. در حالی که عده زیادی از آن‌ها برای زندگی بشر، بسیار مفید هستند. تعدادی ممکن است به همان اندازه خطرناک باشند.

عوامل زیستی با بسیاری از شغل‌ها در ارتباطند. بخش قابل توجهی از نیروی کار در معرض خطر مواجهه با عوامل زیستی قرار دارند، با وجود این تعداد کمی از این افراد (اعم از کارگر، کارفرما و...) تمایل اندکی به کسب آگاهی در مورد این عوامل دارند. بویژه، ریسک (خطرپذیری) در معرض این عوامل بودن را نمی‌دانند(1).

میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا در مقدار بسیار کم هم خطرناکند. عوامل زیستی با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند. حتی اگر هیچ عامل بیولوژیکی تشخیص داده نشود، میکروارگانیسم‌ها می‌توانند از طریق متابولیت^[40]های خود (مایکوتوکسین‌ها^[41] یا آندوتوکسین‌ها^[42])، اثر سمی یا حساسیتی (آلرژیک) ایجاد کنند.

برخلاف دیگر مواد خطرناک، عوامل زیستی قادر به بازتولید (تکثیر) هستند. در شرایط مطلوب تعداد اندکی میکروارگانیسم می‌تواند، در مدت زمان کوتاه تکثیر شده و مشکل بزرگی ایجاد کند.

ایمنی و سلامتی آتش‌نشان‌ها در برابر عوام زیستی، مشابه دیگر مشاغل، بسیار مهم بوده، بایستی پیوسته در دستور کار باشد. اما از آنجایی که «ایمنی» شهر و شهروندان به میزان زیادی به ایمنی و تندرستی آتش‌نشانان بستگی دارد، این مهم اهمیت مضاعفی می‌یابد. مطلب پیش رو برهمین اساس تنظیم یافته است تا نیروهای آتش‌نشانی با موضوع مخاطرات زیستی و ایمنی در برابر آن‌ها، آشنا شوند.

عوامل زیستی، موجودات زنده یا مواد حاصل از موجودات زنده، شامل باکتری‌ها، قارچ‌ها و متابولیت‌های آن‌ها و همچنین ویروس‌ها، کرم‌های انگلی و گیاه انگل هستند. این عوامل می‌توانند با نفس کشیدن (استنشاق)، فروبردن از دهان (بلع)، جذب از طریق پوست، چشم‌ها، غشاهای مخاطی یا زخم وارد بدن شوند (همچنین نیش یا گازگرفتن حیوانات و یا زخمی شدن پوست به وسیله سرسوزن سرنگ و دیگر اشیاء تیز و...).

اگر شرایط زیست مطلوب و مناسب باشد، ویروس‌ها، باکتری‌ها و قارچ‌ها می‌توانند در مدت زمان بسیار کوتاه به سرعت تکثیر شوند. علاوه براین برخی از آن‌ها می‌توانند از شخصی به شخص دیگر انتقال یابند.(پیشین)

 

2-3:  تقسیم‌بندی عوامل زیستی براساس سطح ریسک

مخاطرات بیولوژیکی (عوامل بیماری‌زا) براساس مخاطرات ذاتی ارگانیسم به چهار گروه زیر تقسیم می‌شوند. این تقسیم‌بندی تنها به سطح ریسک بیماری‌زایی عامل زیستی مربوطه اشاره دارد.

گروه 1 : بعید است که باعث بیماری انسان شود.

گروه 2 : می‌تواند باعث بیماری انسان شود و ممکن است مخاطراتی برای نیروهای آتش‌نشان (مشابه هر نیروی کار دیگری) محسوب شود. اما، بعید است که در جامعه شیوع یابد. بطور معمول پیشگیری یا درمان مؤثر وجود دارد. مثل ویروس هپاتیت ب (B) و س (C)، باکتری سالمونلا و باکتری ای‌کولا (E.coli).

گروه 3 : می‌تواند باعث بیماری شدید در انسان شود و برای نیروی آتش‌نشان (نیروی کار) مخاطرات جدی ایجاد کند. ریسک شیوع (همه‌گیری) آن در جامعه وجود دارد. اما، بطور معمول پیشگیری یا درمان مؤثر وجود دارد. مثل ویروس اچ.ای.وی (HIV) عامل بیماری ایدز و یا مایکوباکترویوم توبرکلوزیس عامل بیماری سل.

گروه 4 : باعث بیماری شدید در انسان می‌شود و برای نیروی آتش‌نشان (مثل هر نیروی کار دیگری) مخاطرات جدی به بار می‌آورد. ممکن است ریسک بالایی با همه‌گیری در جامعه به همراه داشته باشد. بطور معمول هیچ پیشگیری یا درمان مؤثری در دسترس نیست. مثل ویروس ابولا یا ویروس کرونا (کووید -19).

 

لازم به ذکر است، هنوز حد مجاز مواجهه با عوامل زیستی تعیین نشده است. در برخی موارد کمترین مواجهه با این عوامل می‌تواند باعث بیماری شود. تقسیم‌بندی بالا، براساس درجه‌بندی ]سطح[ ریسک بوسیله سازمان بهداشت جهانی توصیه شده است.(32)

نکته دیگر آنکه، مخاطرات عوامل زیستی تنها به دلیل عفونی و سمی بودن آن‌ها نیست، بلکه می‌توانند واکنش‌های حساسیتی (آلرژیک( مانند پنومونی افزایش حساسیت^[43]، رنیت آلرژیک^[44] (تب یونجه)، برخی از انواع آسم، سندرم گردوغبار سمی آلی، (او.دی.تی.اس)^[45] شوند.

اثرات حساسیت‌زایی عوامل زیستی مربوط به اثرات حساسیت‌زایی قارچ‌ها، باکتری‌ها و تعدادی از انگل‌ها مربوط می‌شود. بطور معمول بر دستگاه تنفسی تأثیر می‌گذارند. تعداد اندکی از آن‌ها پوست را درگیر می‌کنند. علاوه براین‌ها، برخی از عوامل زیستی ممکن است بعد از یک عفونت مزمن، اثر سرطان‌زایی داشته باشند. این مسئله یک موضوع بهداشتی جدی در محل کار بوده و با حوزه بهداشت عمومی مشترک است.

 

3-3- ویژگی‌های عوامل زیستی:

عوامل زیستی برای زندگی انسان ضروری بوده و اثرات مفیدی دارند. هرچند در بعضی موارد، گروهی از آن‌ها می‌توانند زندگی انسان را به خطر اندازند. به تقریب از زمان پیدایش زمین تاکنون خطرپذیری (ریسک) زیستی نیز وجود داشته است.

بسیاری از مشاغل و صنوف با عوامل زیستی در ارتباطند. بخش قابل توجهی از نیروی کار، در معرض ریسک (خطرپذیری) عوامل بیولوژیکند. امّا، با وجود این کارگران و کارفرمایان تمایل اندکی به کسب آگاهی در مورد عوامل زیستی دارند (البته، عالمگیری کرونا ویروس این معادله را کمی تغییر داد).

ارزیابی خطرپذیری عوامل زیستی به دلایل بسیاری چالش‌برانگیز است. نخست به دلیل تنوع این عوامل، سپس محدودیت‌های مواجهه شغلی (او. ای. ال)[46] که برای بسیاری از عوامل یاد شده تعیین نشده است.

میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا در مقادیر بسیار کم نیز خطرناک بوده و البته با چشم غیرمسلح قابل رویت نیستند. حتی اگر هیچ عامل بیولوژیکی تشخیص داده نشود، میکروارگانیسم‌ها می‌توانند از راه متابولیت‌های خود (مایکوتوکسین‌ یا آندوتوکسین‌ها) اثر سمی یا آلرژیک (حساسیتی) ایجاد کنند. برخلاف دیگر مواد مخاطره‌آمیز، عوامل زیستی می‌توانند باز تولید (تکثیر) شوند. بدین ترتیب در مدت کوتاهی تکثیر شده، مشکل بزرگ و تهدید جدی ایجاد کنند. بسیار دشوار است که به نوع تهدید پی برده مشکل دیگر تفکیک بین عمدی و یا طبیعی بودن شیوع یک عامل زیستی است (1).

 

4-3: تقسیم‌بندی همه‌گیری بر اساس سناریوی رخداد:

همه‌گیری عوامل زیستی از نظر سناریوی به روز، به چهار نوع تقسیم می‌شود.

• همه‌گیری با منشاء طبیعی: بیشتر همه‌گیری‌ها بدین طریق رخ می‌دهد و منشاء آن‌ها عوامل طبیعی است مانند انتقال عوامل بیماری‌زا  از طریق حشرات، حیوانات و...
• همه‌گیری با منشاء غیرطبیعی: این نوع همه‌گیری به دلیل دخالت انسان و مسائل بهداشتی ایجاد می‌شود و لیکن عمدی در کار نیست. مانند آلوده شدن آب به فاضلاب‌های انسانی و یا عدم رعایت اصول بهداشتی که سبب بروز بیماری‌های عفونی می‌گردد.
• همه‌گیری مشکوک: این نوع همه‌گیری مشکوک با منشاء نامشخص هستند که شک برانگیزند، نه دلیل قاطعی بر طبیعی بودن آن‌ها وجود دارد و نه استنادی بر به کارگیری عمدی آن‌ها موجود است.
• حوادث زیستی عمدی: این نوع همه‌گیری‌ها بطور عمدی و با قصد آسیب رساندن به اهداف انسانی، دامی و گیاهی صورت می‌گیرد و بطور کلی شامل دو نوع حملات زیستی و بیوتروریسم می‌باشد(9).

 

5-3:  زنجیره سرایت (چرخه عفونت):

در پزشکی، بهداشت عمومی و زیست‌شناسی به انتقال عامل بیماری واگیر از فرد یا گروه میزبان آلوده، به فرد خاص یا گروه دیگر «سرایت»^[47] گفته می‌شود صرف نظر از اینکه آن افراد قبلاً مبتلا بوده‌اند یا نه(9). عفونت^[48] نتیجه ورود، رشد و نمو و تکثیر ارگانیسم میکروبی در بافت‌های بدن میزبان است. اگر بیماری عفونی مستقیماً از فردی به فرد دیگر منتقل شود، آن را بیماری مسری یا واگیردار می‌نامند. وجود یک عامل بیماری‌زا به این معنی نیست که یک عفونت شروع خواهد شد. بلکه تکامل یک عفونت در یک زنجیره با چرخه صورت می‌گیرد. زنجیره سرایت^[49]، چرخه انتقال، چرخه عفونت^[50] از نام‌های این زنجیره است.

زنجیره (یا چرخه) از شش جزء تشکیل شده است. برای جلوگیری از گسترش بیماری و آلودگی بیشتر بایستی زنجیره شکسته و چرخه سرایت قطع شود.

این شش جزء عبارتند از:

• عامل عفونت (عامل زیستی)
• مخزن (منبع یا منشاء)
• درگاه خروج
• نحوه انتقال
• درگاه ورود
• میزبان آماده (میزبان بالقوه، میزبان مستعد)

 

عامل عفونت: همان عامل زیستی، میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا، شامل؛ ویروس، باکتری، قارچ، متابولیت آن‌ها، انگل‌ها و...

منشاء:^[51] منبع یا مخزن و یا محل انباشت عامل عفونت، زیستگاهی است که بطور طبیعی در آن زندگی کرده، رشد و تکثیر می‌یابد. این می‌تواند، انسان، حیوان و یا محیط‌زیست باشد.

• منشاء انسانی:^[52] بسیاری از بیماری‌های عفونی مسری، منشاء انسانی دارند. بیماری‌هایی که بدون واسطه از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شود. از جمله این بیماری‌ها را می‌توان:

بیماری‌های آمیزشی، سرخک، اوریون، عفونت استرپتوکوکی و بسیاری از عوامل بیماری‌زای تنفسی را نام برد.

منشاء انسانی بیماری، ممکن است علائم و نشانه‌های بیماری را داشته، یا نداشته باشند. به بیان روشن‌تر امکان دارد شخص عامل بیماری‌زا را در بدن داشته و به دیگران انتقال دهد، بدون آنکه علائم بالینی بیماری مزبور را داشته و یا خود بداند. به این‌گونه افراد ناقل بدون علامت، ناقل سالم، حامل بیماری یا حامل^[53] می‌گویند. این پدیده «بی‌علامتی»، یا سرایت قبل از بروز علائم، ممکن است کوتاه‌مدت یا طولانی (مزمن) باشد.

تیفوئید^[54] یا حصبه که به آن تب روده نیز گفته می‌شود، یک بیماری عفونی است که در اثر نوعی باکتری ایجاد می‌شود، این بیماری واگیردار بوده و از راه آب آلوده یا غذای آلوده گسترش می‌یابد. بطور معمول نشانه‌های آن با تب بالا، اسهال، بی‌اشتهایی و سردرد را دارد.

مشهورترین نمونه «ناقل سالم با بی‌علامتی» مربوط به یک زن ایرلندی بنام مری مالون^[55] است. وی در دهه 1900 میلادی در نیویورک سیتی و نیوجرسی سرآشپز بود. ناخواسته ده‌ها نفر را به حصبه مبتلا کرد، درحالی که خود بطور کامل، سالم به نظر می‌رسید. وی مدت 23 سال در جزیره‌ای در قرنطینه بود، تا آن که درگذشت(33).

• مخزن حیوانی^[56]: انسان‌ها در معرض بیماری‌هایی هستند که مخزن حیوانی دارند. بسیاری از این بیماری‌ها از حیوان به حیوان منتقل می‌شود. انسان به عنوان میزبان اتفاقی در این چرخه قرار می‌گیرد.(پیشین)

بیماری مشترک انسان و دام یا زُئونوز^[57]، بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت (WHO) در سال 1959 بیماری‌ها و عفونت‌هایی که به طور طبیعی بین حیوانات مهره‌دار و انسان انتقال می‌یابد زئونوز نامیده می‌شود. بیماری‌های قابل انتقال میان انسان و حیوان فصل مشترک دو حرفه پزشکی و دامپزشکی است که از نظر حفظ سلامت و بهداشت جوامع انسانی و دامی دارای اهمیت بسزایی است(34). در برخی زُئونوزها، انسان عفونت را به جانوران منتقل می‌کند. این حالت زئوسیس معکوس یا آنتروپوتوسیس خوانده می‌شود.

بسیاری از همه‌گیری‌های خطرناک عبارتند از:

سیاه‌زخم یا آنتراکس (گوسفند)، طاعون (جوندگان)، تریشینوز (ناشی از لاروهای انگلی خوک)، هاری (سگ، خفاش و...)، تب مالت (گاو و خوک) و... همچنین گمان براین است بیماری‌های نوپدید مثل انسفالیت غرب نیل (یا ویروس نیل غربی) مانکی پوکس^[58]، ایدز^[59]، ابولا، سارس، مرس، کووید-19 از مخزن حیوانی پدید آمده باشند(33).

• مخزن محیطی: گیاه، خاک و آب، مخزن محیطی برخی از عوامل عفونی هستند. باکتری کلوستریدیوم‌تتانی^[60] (باسیل نیکولایر) عامل بیماری کزاز، در خاک زندگی می‌کند. زیستگاه باکتری عامل بیماری لژیونرها (نوعی سینه‌پهلو یا پنومونی)، محیط‌های آبی است. از جمله برج‌های خنک کننده و کنداسورهای تبخیری.(پیشین)

درگاه خروج:^[61] راه خروج یا درگاه خروج گریزگاهی است که یک عامل بیماری‌زا، منشاء خود را ترک می‌کند. به عنوان مثال، ویروس آنفولانزا همراه ترشحات عطسه، سرفه یا صحبت کردن از شش‌ها خارج می‌شود.

عامل بیماری تب کاتایاما،^[62] نوعی کرم انگلی به نام کپک خون (با نام علمی تیسیتوزوما) است. این بیماری باعث عفونت دستگاه اداری و دستگاه گوارش شده تخم‌های انگلی آن از طریق ادرار یا مدفوع خونی فرد بیمار خارج می‌شود.

باکتری ویبریوکلرا^[63] عامل بیماری «وبا» از راه مدفوع فرد بیمار خارج می‌شود.

بطورکلی میکروارگانیسم می‌تواند از راه‌های گوناگون، مانند؛ پوست و غشای مخاطی، مجاری تنفسی، ادرار، مدفوع، خون، ترشحات تناسلی و... از مخزن بومی خود خارج شود.

 

نحوه انتقال: عامل عفونی پس از خروج از منبع، می‌تواند به روش‌های گوناگونی به میزبان مستعد انتقال یابد. در این مورد طبقه‌بندی‌های مختلفی ارائه شده است، در این مطلب، طبقه‌بندی به قرار زیر است:

• انتقال مستقیم: عامل عفونی پس از گریز از درگاه خروج، بطور مستقیم به میزبان مستعد منتقل می‌شود.

• تماس مستقیم: عفونت از طریق تماس پوست به پوست، بوسیدن، آمیزش جنسی انتقال می‌یابد. همچنین به تماس با خاک یا ارگانیسم‌های عفونی گیاهان اشاره دارد. بنابراین، مونونوکلئوز عفونی^[64] (بیماری بوسه)، سوزاک و... از این طریق گسترش می‌یابد. کرم قلابدار در اثر تماس مستقیم با خاک آلوده پخش می‌شود.
• پخش ریزقطره: این نحوه انتقال به پخش آیروسول‌ها^[65] یا ذرات به نسبت کوچک و بزرگ معلق در هوا اشاره دارد که توسط عطسه، سرفه و حتی صحبت کردن (قبل از سقوط به زمین)، صورت می‌گیرد.

سیاه‌سرفه^[66] و عفونت مننژیت^[67] نمونه‌هایی از بیماری‌های منتقل شده ناشی از پخش ریزقطره عفونی‌اند.

• انتقال غیرمستقیم: انتشار ماده عفونی پس از گریز از درگاه خروج، بوسیله جابجایی گردوغبار هوا، اجسام بی‌جان، واسطه‌های متحرک در این طبقه‌بندی جای دارد.

• هوابرد (هواپخش^[68]) در این نوع انتقال، عامل عفونت بوسیله ریزگرد یا گردوغبار در هوا منتشر می‌شود. گردوغبار هوابرد، همان موادی است که بطور معمول برروی سطح مختلف می‌نشینند، با وزش باد ذرات عفونی بیماری‌زا (پاتوژن) به همراه گردوغبار هوا به حرکت درآمده و تا مسافت‌های به نسبت دور منتشر می‌شوند.

انتقال هوابرد (هواپخش) را نباید با پخش ریزقطره، که در بالا ذکر شد، اشتباه گرفت. اندازه ذرات بیماری‌زای هوابرد، کمتر از 5 میکرون است. در نتیجه، می‌توانند تا فواصل به نسبت طولانی در هوا معلق بوده، افراد مستعد را آلوده کنند. در صورتی که آیروسل ریزقطره‌ها به علت بزرگی (بیش از 5 میکرون)، در فواصل بسیار کمتر به زمین سقوط خواهند کرد.

• حاملین:^[69] حمل کننده (ناقل^[70]) می‌توانند بطور غیرمستقیم عوامل بیماری‌زا را منتشر کنند (انتقال دهد). آب، غذا، فرآورده‌های بیولوژیکی (خون)، اشیاء (حاملین بی‌جان مثل دستمال، ملافه و دیگر وسایل تختخواب، تیغ جراحی) می‌توانند بصورت انفعالی بیماری‌زا باشند.

غذا و آب ممکن است ویروس هپاتیت A را حمل کنند. علاوه براین حمل کننده می‌تواند محیط مناسب رشد، تکثیر یا تولید سم عامل بیماری‌زا را فراهم نماید. برای نمونه قوطی کنسرو می‌تواند محیط مناسب تولید سم بوتولینوم^[71] (بوتولیسم) از باکتری کلوستریدیوم بوتولینوم^[72] را فراهم کند.

پشه، کک و کنه ممکن است یک عامل عفونی را بطور مکانیکی (بطور کامل مکانیکی) حمل کنند. شیگلا^[73]ها باسیل‌های گرم منفی و غیرمتحرکی هستند که باعث اسهال خونی می‌شوند. مگس‌هایی وجود دارند که شیگلا را روی زائده‌های خود حمل می‌کنند.

کک‌هایی هستند که یرسینیاپستیس^[74]، عامل بیماری طاعون را در روده خود حمل می‌کنند(28).

 

درگاه ورود^[75]: درگاه ورودی روشی است که عامل بیماری‌زا وارد یک میزبان می‌شود. بطور معمول، عوامل عفونی از همان درگاهی برای ورود به میزبان جدید استفاده می‌کنند، که برای خروج از منبع میزبان استفاده کرده‌اند. برای نمونه، ویروس آنفولانزا از مجاری تنفسی (درگاه خروج) منشاء انسانی خارج می‌شود. سپس، از مجاری تنفسی (درگاه ورود) میزان مستعد دیگری، به بدن وی وارد شده (ورابه) می‌سازد.

بسیاری از عوامل بیماری‌زای گاستروآنتریت^[76] یا بیماری التهاب معده‌ای روده‌ای، از مسیری که در اصطلاح «مدفوع – دهانی» خوانده می‌شود، پیروی می‌کند. بدین ترتیب که با مدفوع از بدن منشاء انسانی خارج می‌شود. سپس از راه میزبان مستعد که پس از اجابت مزاج به‌خوبی شستشو نشده، با حامل‌هایی مثل آب، غذا یا ظروف، به بدن میزبان دیگری وارد شده، وی را بیمار می‌کند.

از دیگر درگاه‌های ورود می‌توان یبوست (ورود انگل کرم قلابدار^[77])، غشای مخاطی (عامل سفلیس^[78]) و خون (عامل هپاتیت B و یا ویروس HIV) را نام برد.

میزبان آماده: آخرین حلقه زنجیره سرایت یا چرخه انتقال عفونت، میزبان آماده، میزبان مستعد^[79] یا میزبان بالقوه است.

آَمادگی برای بیمار شدن، بستگی به درجه مقاومت افراد در برابر عامل بیماری دارد. به بیان روشن‌تر هر فردی بطور دائم با میکروارگانیسم‌ها در تماس است. اما، تا استعداد بیمار شدن نداشته باشد، به عفونت مبتلا نخواهد شد، یا احتمال ابتلای وی بسیار کم است. این موضوع به عوامل گوناگونی بستگی دارد، از جمله به ژنتیک و یا بنیه فرد. آرایش ژنتیکی فرد می‌تواند باعث افزایش یا کاهش حساسیت بیماری شود. برای نمونه سیاه‌پوستان کمتر از سفیدپوستان به مالاریای ویواکس حساس می‌باشند(پیشین). به نظر می‌رسد افراد دارای ویژگی سلول داسی دستکم تا حدی در برابر انواع خاصی از مالاریا ایمن هستند.

تازه‌ترین یافته پژوهشگران در مورد بیماری ایدز (نقص اکتسابی ایمنی انسانی) حاکی از آن است که برخی از انسان‌ها بطور طبیعی در برابر این بیماری ایمن هستند. این افراد در صورت ابتلا به ویروس اچ.ای.وی به ایدز مبتلا نمی‌شوند. سیستم ایمنی بدن این افراد، تکثیر ویروس را کنترل کرده و مانع از هم پاشیدن مقاومت دفاعی بدن و ابتلا به ایدز می‌شود.

عواملی هم می‌توانند با اختلال در سیستم دفاع بدن میزبان، حساسیت به بیماری را افزایش دهند. ازجمله:

سوء تغذیه، استعمال دخانیات، مصرف الکل، اعتیاد به موادمخدر و ابتلا به بیماری‌هایی که ایمنی غیراختصاصی را مختل می‌کند(پیشین).

علاوه براین‌ها، هنگام همه‌گیری یا عالمگیری بیماری، عدم اجرای دستورات بهداشتی مقامات ذیصلاح، همچنین عدم استفاده از وسایل حفاظت فردی مناسب، فرد را برای ابتلا به بیماری آماده می‌سازد.

 

قطع زنجیره سرایت (شکست چرخه انتقال عفونت): زنجیره سرایت (یا چرخه عفونت) نه تنها عامل ایجاد بیماری واگیر (مسری، عفونی) را نشان می‌دهد، بلکه راه‌های مبارزه با این بیماری‌ها را نیز مشخص می‌کند. با قطع یک یا چند حلقه از این زنجیره (یا چرخه)، بیماری از بین رفته یا کنترل می‌شود.

از جمله موارد مبارزه و ریشه‌کنی بیماری واگیردار، می‌توان به ریشه‌کن کردن بیماری مخوف آبله اشاره نمود.

آبله یک نوع بیماری واگیردار بود که آخرین نمونه طبیعی ویروس آن در اکتبر 1977میلادی تشخیص داده شد. سازمان جهانی بهداشت ریشه‌کنی آن از سطح کره زمین را در سال 1980میلادی تائید کرد.

آبله یک بیماری حاد و بسیار مسری ویروسی با علائم درد، تب، استفراغ و جوش‌هایی که پس از بهبود جای آن باقی می‌ماند(28).

گمان براین است آبله 10.000 سال پیش از میلاد درمیان مردم پدید آمده باشد. شاید نخستین نشانه آبله، جوش‌های چرکین یافت شده در بدن مومیایی شده رامسس پنجم فرعون مصر باشد.

تا پیش از پزشک و دانشمند نامدار ایرانی محمدبن ذکریای رازی، آبله با سرخک اشتباه گرفته می‌شد. رازی درکتاب الجدری والحصبه به شرح بیماری آبله و سرخک پرداخته، تفاوت‌های آن‌ها را بیان کرده است.

ادوارد جنر (زاده: 17 مه 1749 میلادی، درگذشته: 26 ژانویه 1823میلادی)، یک پزشک انگلیسی بود که نزدیک سال 1800 میلادی واکسن آبله را کشف کرد. اما علی‌رغم در دسترس بودن واکسن، همه‌گیری این بیماری همچنان مردم کشورهای مختلف جهان را با مرگ روبرو می‌کرد. گمان می‌رود فقط در قرن بیستم میان 300 تا 500 میلیون نفر از مردم جهان در اثر ابتلا به آبله جان باخته باشند.(پیشین) تا آنکه در سال 1966 میلادی سازمان بهداشت جهانی هدایت مبارزه با این بیماری مخوف را به عهده گرفت. هنگامی که بیماری هنوز شایع بود، برای ممانعت از آن تمهیدات مختلف صورت گرفت. قربانیان قرنطینه می‌شدند. کوشش پزشکان براین بود تا تمامی کسانی که با بیمار در تماس بودند، شناسایی و واکسینه شوند. در عین حال، آنان را نیز از دیگران جدا می‌کردند. افراد در معرض خطر ابتلا واکسینه می‌شدند. خانه‌های آلوده و دیگر مواد مسری ضدعفونی می‌شد. در واقع علاوه بر حلقه «عامل عفونت»، حلقه‌های «منشاء»، «درگاه ورود»، «درگاه خروج»، «حاملین» نیز مورد حمله قرار گرفته و قطع می‌شدند. تا آنکه در سال 1980 میلادی سازمان جهانی بهداشت ریشه‌کنی آبله از جهان را اعلام نمود. هزینه کل این مبارزه بیش از 300 میلیون دلار، برآورد شد. بیش از 200 هزار خدمه بهداشتی در بیش از 70 کشور جهان در مبارزه شرکت داشته و 2400 میلیون دوز واکسن مصرف شد.

قطع زنجیره سرایت (شکست چرخه عفونت) بوسیله:

• کنترل یا از بین بردن عامل عفونت (عامل زیستی)
• کنترل یا از بین بردن مخازن عفونت
• کنترل درگاه خروج
• کنترل یا نابود کردن ناقل (حاملین)
• کنترل درگاه ورود
• محافظت از میزبان آماده

4- اصول ایمنی و تندرستی آتش‌نشانان

مقدمه:

ایمنی[80]، تعریف‌های بسیار گوناگونی دارد، از جمله، ایمنی را میزان یا درجه فرار از خطر تعریف کرده‌اند(36). براین اساس یک فرد آتش‌نشان که حرفه او ایجاب می‌کند برای تأمین ایمنی دیگران به سمت خطر برود، خود را در وضعیت نا ایمن قرار می‌دهد(4).

«ایمنی» نسبی است، یعنی اگر چه می‌توان با رعایت اصول ایمنی امکان وقوع حوادث را به نحو چشم‌گیری کاهش داد (در بعضی موارد حتی بیش از 99درصد) اما، این امر بطور صد درصد و مطلق امکان ندارد(37).

این واقعیت که محیط کار آتش‌نشانان (یعنی محل حادثه) خصمانه و غیرقابل پیش‌بینی است و اینکه آتش‌نشانان نمی‌توانند برای هر رخدادی از قبل آماده باشند، نیاز به افزایش مستمر مهارت و پیشرفت در آموزش، قدرت یادگیری و توسعه تجهیزات حفاظت فردی دارد. تا بدین ترتیب، آتش‌نشان در برابر مخاطرات به نحو مطلوبی ایمن می‌باشند.

استاندارد ان.اف.پی.ای1500 ، منتشر شده به‌وسیله کانون ملی محافظت در برابر آتش‌سوزی آمریکا  اجرای برنامه ایمنی و بهداشت شغلی برای سازمان‌های آتش‌نشانی را ارائه نموده است. هدف این استاندارد کاهش حوادث شغلی آتش‌نشانان، در نتیجه کاهش آسیب و تلفات آنان است.

این استاندارد موارد ذیل را شامل می‌شود:

• افسران ایمنی آتش‌نشانی
• کمیته‌های ایمنی و بهداشت شغلی
• سامانه جمع‌آوری داده‌ها
• الزامات اصلی آموزش
• بازرسی خودروها و ابزار تجهیزات آتش‌نشانی و نجات
• به‌کارگیری تجهیزات حفاظت فردی
• مدیریت صحنه رخدادهای اضطراری
• آمادگی جسمانی آتش‌نشانان

بسیاری از سازمان‌های آتش‌نشانی‌ها در کشورهای مختلف جهان از این استاندارد، دستورالعمل‌ها و استانداردهای بومی مشابه، برای ایجاد یک چارچوب قابل قبول ایمنی و تندرستی سازمان خود استفاده می‌نمایند. نکته بعدی تدوین و در اختیار داشتن مجموعه‌ای از رویه عملیات استاندارد است، که در لاتین براساس حروف اول عبارت آن اس.او.پی[81] و راهنماهای آن، اس.او.جی[82] خوانده می‌شود. باید توجه داشت رکن اساسی کاربردی بودن مجموعه‌های یادشده، برقراری آموزش‌های یکسان و استاندارد در سطح کشور است.

با تمهیدات بالا، ساختاری از سطوح مدیریت کلان سازمان، به‌عنوان مثال ایجاد معاونت «ایمنی، بهداشت، محیط زیست» در کنار معاونت عملیات، معاونت پیشگیری، معاونت آموزش و...، تا سطح ایستگاه آتش‌نشانی، به‌عنوان افسر ایمنی (فرمانده ایمنی) شکل گرفته است.

در کشور ما، علی‌رغم بعضی اقدامات ارزنده ولی پراکنده، تاکنون در هیچ‌یک از سازمان‌های آتش‌نشانی چنین ساختاری تشکیل نشده است.

1-4: خود مراقبتی و دگر مراقبتی: خدمت در آتش‌نشانی مستلزم ورود به موقعیت‌های خطرناک و فداکاری برای شهروندان است. امّا، یکایک افراد آتش‌نشان باید بدانند این مهم در صورتی امکانپذیر خواهد بود که آتش‌نشان خود دچار آسیب نشود. به عبارت روشن‌تر در حوادث و سوانح خطرناک از صدمات قابل پیشگیری،‌ جلوگیری کند. مراقب همکاران آتش‌نشان خود باشد،‌ همچنین از افرادی که به امداد آنها آمده است، محافظت نماید. نکته بسیار مهم بعدی تندرستی خانواده آتش‌نشانان است. تا مبادا پرسنل آتش‌نشانی عامل بیماری را با خود به خانه ببرد. اقدامات این بخش بعهده شخص آتش‌نشان است. 

خود مراقبتی از دانش، مهارت و توان خود به عنوان یک منبع استفاده می‌کند تا «بطور مستقل» از سلامت خود مراقبت کند(38).

خود مراقبتی عملکرد آگاهانه، آموختنی و تنظیمی است که [آتش‌نشان]، برای تامین و تداوم شرایط و منابع لازم برای ادامه حیات و حفظ عملکرد جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی و رشد فرد... اعمال می‌گردد و... شامل اعمالی است اکتسابی، آگاهانه و هدفدار که مردم برای خود، فرزندان و خانواده‌شان انجام می‌دهند تا تندرست بمانند.

دگر مراقبتی، شبیه خود مراقبتی است. با این تفاوت که فرد به جای مراقبت از خود از ]خانواده[ و همکارانش ]و آحاد شهروندان[ نیز مراقبت می‌کند. در واقع فرد با آگاهی، دانش، مهارت و توانایی سعی می‌کند مانع انتشار ویروس[عامل بیماری] در محیط کار شود و به این ترتیب از سلامت ]خانواده، شهروندان و[ همکاران خود پاسداری می‌کند(39).

2-4: رویکرد واکنشی (منفعلانه) یا کنشی (فعالانه)؟

برای بهبود ایمنی و بهداشت دو رویکرد منفعلانه (واکنشی) و فعالانه (کنشی) در دسترس است.

در رویکرد منفعلانه (واکنشی) اقدامات پیشگیرانه صورت نمی‌گیرد، در نتیجه امکان وقوع حوادث یا بیماری در محل زندگی و کار افزایش یافته، خطرپذیری (ریسک) حوادث و ابتلا، بالا می‌رود. بالعکس در رویکرد فعالانه (کنشی) سازمان قدرتمندانه ابتکار عمل را در دست می‌گیرد. بدین ترتیب، براساس اصول علمی ایمنی و بهداشت حرفه‌ای راهکارهای پیشگیرانه را اتخاذ و به مرحله اجرا در می‌آورد. در نتیجه ریسک حوادث و ابتلا به بیماری، تا کمترین حد ممکن کاهش می‌یابد(پیشین).

اقدامات این بخش بعهده "سازمان آتش‌نشانی" است.

جدول شماره هفت مقایسه دو رویکرد فعالانه (کنشی) و  منفعلانه (واکنشی) را نشان می‌دهد.

 

جدول شماره هفت: مقایسه رویکرد کنشی (فعالانه) با رویکرد واکنشی (منفعلانه)

رویکرد کنشی (فعالانه)	رویکرد واکنشی (منفعلانه)
سازمان ابتکار عمل را در دست دارد	سازمان موضع تدافعی دارد
بطورکامل کنشی و غالب بر رویداد است	بطور کامل واکنشی و مغلوب رویداد است
اقدامات پیشگیرانه، قبل از وقوع رویداد انجام می‌شود	اقدامات امدادی-اصلاحی بعد از وقوع رویداد انجام می‌شود
مبنا مدیریت خطرپذیری (مدیریت ریسک)، شامل شناسایی و ارزیابی ریسک است	مبنا مدیریت امدادرسانی وکنترل بیماری بعد از وقوع است
هیچ گونه خسارتی به دنبال ندارد (در بدترین حالت، کمترین خسارت)	خسارت‌های مالی و آسیب جانی (با شدت‌های مختلف) وارد می‌آید، هزینه‌های پنهان و آشکار به سازمان تحمیل می‌گردد
منابع مالی مشخص و محدود به عنوان سرمایه‌گذاری هزینه می‌شود	منابع مالی زیاد بعنوان خسارت مستقیم و غیرمستقیم مصرف می‌شود
اقدامات به اختیار، در کمال آرامش و در بازه زمانی مناسب پیاده می‌شود	اقدامات جبری، در بازه زمانی کوتاه، با استرس و اضطراب انجام می‌شود
احساس اعتماد و تعلق خاطر پرسنل به سازمان ایجاد و تقویت می‌گردد	ناتوانی سازمان در کنترل موجب کاهش خطر به سازمان می‌گردد

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع: مأخذ شماره 39 (با ویرایش)

3-4: مخاطرات زیستی،‌ مواد خطرناک، سی. بی. ار. ان:

این بخش بعلت مشکل زیر ساخت سامانه سایت حذف شده است 

نتیجه گیری

با توجه به ماموریت خطیر آتش‌نشانان کشور که برحسب ضرورت بایستی در حوادث مختلف حضور یافته و اقدامات لازم را بعمل آورند، لذا نخست لازم است از مخاطرات زیستی (بیولوژیک) بخوبی شناخت داشته و همچنین از تجهیزات لازم برخودار باشند، تا در صورتیکه در صحنه عملیات با این مخاطرات زیستی (بیولوژیک) مواجه شدند، بدرستی اصول مقدماتی در برابر مخاطرات زیستی را هم برای خود و هم مددجویان بکار بندند. 

فهرست منابع و مآخذ:

1. Risk Assessment for Biological Agents European Agency for Safety and Health at Work (EU-OSHA).http://osha.europa.eu
2. International Hazard Data Sheets on Occupation. Fire-Fighter .ILO
3. شکری، نادر (گردآوری و تنظیم). مجموعه قوانین و مقررات مورد عمل شهرداری – آتش‌نشانی، سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران، موسسه نشر شهر، تهران 1379.
4. عبدالهی، مجید. ایمنی و سلامتی آتش‌نشانان، فصلنامه فرهنگ ایمنی، سال پنجم، شماره 19، بهار 1391، صص96-102.
5. قاسملو، فرشید. جذاب‌ترین حرفه جهان، فصلنامه فرهنگ ایمنی، سال ششم، شماره 21، زمستان 1391، صص88-89.
6. قاسملو، فرشید. پیدایش و توسعه آتش‌نشانی درجهان، انتشارات سازمان شهرداریهای کشور، چاپ دوم، تهران 1382.
7. Fire Fighter.ccons.cd
8. شاهی فردوس، محمد مصطفی. فلاح مهرآبادی، محمد حسین. سلامت، ایمنی و امنیت زیستی (بیماری‌های دامی و بهداشت عمومی)، لوح نگار، تهران 1390.
9. رنجیر، دکتر رضا. شناسایی و مدیریت تهدیدات زیستی در حوزه انسان، دانشگاه جامع امام حسین(ع)، موسسه چاپ و انتشارات. تهران 1394.
10. هاشمی فشارکی، سیدجواد. امیر محمودزاده. فرهنگ توصیفی دفاع غیرعامل، علم آفرین، اصفهان 1391.
11. سید نوزادی، دکتر محسن. کتاب جامع بهداشت عمومی، فصل 2. گفتار 1. 

www.pn.s.sbmu.ac.ir

12. احمدی، دکتر کامران. بهداشت اپیدمیولوژی آمار حیاتی. مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تیمورزاده. چاپ دوم. تهران 1376.
13. بلورچیان، مهدی جهانگیر. کلیات پزشکی و بهداشت سلامتی بیماری. دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی گیلان 1394.
14. رامین، علی. سادات، محمدعلی (زیرنظر). دانشنامه دانش گستر، جلد چهارم، موسسه علمی فرهنگی دانش گستر، تهران 1389.
15. صفاری، محسن. سنایی نصب، هرمز. رشیدی جهان، حجت. بهداشت فردی و عوامل کنترل کننده آن در نیروهای نظامی طلوع بهداشت، دانشکده بهداشت یزد، سال سیزدهم، شماره ششم، شماره مسلسل 48، بهمن و اسفند 1393، صص 57-71.
16. Askdifference. com/health-vs-hygiene.
17. زارع، مهدی. مدیریت کاهش ریسک سوانح طبیعی، کیمیا خرد پارس، تهران 1395.
18. حبیبی، کیومرث. سرکارگراردکانی، علی. نظری عدلی، سعید. آسیب‌پذیری شهری و GIS، دانشگاه جامع امام حسین(ع)، پژوهشکده پیامبر اعظم(ص)، تهران 1388.
19. رامین، علی. فانی، کامران. سادات، محمدعلی (زیرنظر). دانشنامه دانش گستر، جلد نهم، موسسه علمی فرهنگی دانش گستر، تهران 1389.
20. ملک‌زاده، دکتر فریدون. دکتر منوچهر شهامت. میکروبیولوژی عمومی. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. چاپ سوم 1386.
21. وضعیت اضطراری بهداشت عمومی. ویکی پدیا، دانشنامه آزاد
22. رامین، علی. سادات، محمدعلی (زیرنظر). دانشنامه دانش‌گستر، جلد هفدهم، مؤسسه علمی فرهنگی دانش‌گستر، تهران 1389
23. قانعی، مصطفی. علی کرمی. سیدرضا حسینی دوست. حسن ابوالقاسمی. سیدمحمدجواد حسینی. بیماری سارس. مجله طب نظامی، زمستان 1381، شماره4 ص265 تا 272
24. سلیمان چاهی، دکتر حوریه، زهره فرهمند، آلا حبیبیان، کیا ناکنابی. کرونا ویروس‌ها؛ از ویروس‌های سرماخوردگی تا ویروس نوپدید SARS-COV2 و بیماری COVID-19 دانشگاه تربیت درس. اسفند 1398
25. Middle East Respiratory Syndrome Corona Virus (MERS-COV)
26. yella Hewings- Martin. Now do SARS and MERS compare with COVD-19? Medical news today. Com. April 10, 2020
27. - کرونا ویروس جدید (MERS- Cov) معاونت امور بهداشتی، داتشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی ارومیه، Phc. Umsu.ac.ir
28. Covid- 19 corona virus. Disasterphila nthropy. Org. joly & 2021.
29. Coronavirus Cases. Worldometer
30. سازمان جهانی بهداشت. منشأ ویروس کرونا قطعاً طبیعی است. خبرگزاری تسنیم، شماره 33، اردیبهشت 1399.
31.  خبرگزاری دانشجو، رئیس سازمان پدافند غیرعامل: اثبات سلاح بیولوژیک بودن کرونا نیاز به بررسی آزمایشگاهی دارد. شماره 13 اسفند 1398، کد خبر 832172.
32. راهنمای تدوین استراتژی ارزیابی و مدیریت مواجهات شغلی کارکنان با عوامل زیان‌آور، اداره کل بهداشت،‌ ایمنی، محیط زیست و پدافند غیرعامل وزارت نفت 4/3/1395
33. Principles of Epidemiologyin Public Health Pradice. Third Editein 2012.cdc.gov
34. خصریان، علی. کیومرث بهمنی. امیرحسین مصلحی. امیرحسن سامری. بازنگری و مروری بر بیماری‌های زئوئوز باکتریایی و ویروسی. همایش ملی بیماریهای مشترک بین انسان و دام. 4 و 5 اسفندماه 1395.
35. زئونوز. ویکی‌پدیا. دانشنامه آزاد
36. محمدفام، ایرج. مهندسی ایمنی، نشر فن‌آوران،‌ همدان 1379.
37. نمازی، مینو. صادقی فرد، ناصر. آشنایی با نیازمندی‌های سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت حرفه‌ای، انتشارات مرکز آموزش و تحقیقات صنعتی ایران، چاپ پنجم، تهران 1386.
38. خودمراقبتی یعنی چه؟

SUMSac.ir/page-sib88/fa/156/form/PIs43673

39. جهانگیری، مهدی. دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اعضای هیأت علمی گروه مهندسی بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار، دانشگاه علوم پزشکی شیراز (گردآوری و تدوین): راهنمای بهداشت شغلی ویژه پیشگیری از بیماری کووید-19 در محیط کار (ویراست دوم). گروه بین‌المللی طرفه. انتشارات حک. تهران 1399.
40. قاسملو، فرشید. مروری بر سوانح مواد خطرناک در ایران و جهان. فصلنامه فرهنگ ایمنی شماره 18 پاییز 1390. صص 109-111.
41. How to Prevent Infectionus Disease.minthgraph.com
42. قنبری خانقاه، قاسم. آموزش آمادگی جسمانی. موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه امام حسین(ع). تهران 1383.
43. The OSHA HAZWOPER WORKZONE.natlenvtraine
44. قانع،‌ دکتر طلعت و ... و دیگران. راهنمای جامع مقابله با مسمومیت‌ها و حوادث شیمیایی و میکروبی. انتشارات ابن سینا. تهران 1396.
45. Q&A:PPE and COVID-19. Firehouse. Sun1st,2020.
46. David R,ORVOS. BIOHAZARD.4.1.1988.www.fireengineering.com (9.28.21)
47. رهبر، ناصر. راهنمای عملیات در سوانح مواد خطرناک. انتشارات چاپ و نشر تهران 1398.

زیر نویس معادل لاتین کلمات بعلت مشکل زیر ساخت سامانه حذف شده است .

http://www.isarpress.ir/?p=11125